راهنمای بالینی کار با طرحواره آسیب پذیری نسبت به ضرر و بیماری

طرحواره آسیب پذیری نسبت به ضرر و بیماری یکی از ناتوان‌کننده‌ترین طرحواره‌‌های ناسازگار اولیه است، از این رو درمان آن برای بهبود کیفیت زندگی مراجعان بسیار حیاتی است. با این وجود، فقدان راهنمای بالینی کار با طرحواره آسیب پذیری، درمانگران را هنگام کار با این طرحواره دچار سردرگمی می‌کند.

من در این مقاله، راهنمای بالینی کار با طرحواره آسیب پذیری را به صورت گام به گام برای شما توضیح می‌دهم و تمامی تکنیک‌های اثربخش لازم برای کار کردن با این طرحواره را در اختیار شما قرار خواهم داد. امیدوارم که این راهنما، هم برای شما و هم برای مراجعانتان مفید واقع شود. با من و اسکیمالوژی همراه باشید.

تعریف طرحواره آسیب‌پذیری

طرحواره آسیب‌پذیری نسبت به ضرر و بیماری، به معنای داشتن ترس اغراق‌آمیز و همیشگی نسبت به وقوع حوادث منفی و بیماری‌های مختلف است. در واقع افرادی که دارای این طرحواره هستند همیشه احساس می‌کنند که در معرض خطرات بسیار جدی مانند بیماری‌های شدید، بلایای طبیعی، تصادفات یا اتفاقات بد دیگری هستند. این افراد معتقدند که قادر به جلوگیری یا مقابله با آن‌ها نیستند.

این طرحواره با اضطراب مزمن همبستگی دارد و باعث می‌شود که افراد به دلیل ترس‌های فراوانی که تجربه می‌کنند زندگی خودشان را محدود کنند مثلا ممکن است از خانه بیرون نروند یا زمان زیادی را صرف شست‌وشو و رعایت اصول ایمنی کنند. یا ممکن است از موقعیت‌های مختلفی که امکان یک اتفاق بد در آن وجود دارد اجتناب کنند. البته این موقعیت‌ها صرفاً از نظر آن‌ها ترسناک هستند (برانو فاستینو، ۲۰۲۲).

مثال بالینی

سارا هنگامی که برای درمان مراجعه کرد، ۳۵ ساله بود و در یک شرکت بازرگانی مشغول کار بود. علت مراجعه‌ او حملات پانیک (حمله‌ اضطرابی وحشتناک) مکرر بود. او اظهار داشت که همیشه مضطرب است و دیگران به او می‌گویند که آدم استرسی است.

سارا از همان دوران کودکی خود، به شدت نگران و محتاط بوده و الان در بزرگسالی نیز همیشه نگران این است که هر لحظه یک اتفاق بد رخ دهد.

اخیراً رفتن به سر کار برایش دشوار شده است زیرا می‌ترسد که تصادف کند، یا وقتی در خانه نیست اتفاقی برای خانه رخ دهد. علاوه بر این، برای خرید کردن نیز از خانه بیرون نمی‌رود، مهمانی‌ها را رد می‌کند و به صورت مداوم مشغول تمیزکاری در خانه است.

او نه تنها نگران سلامتی خود، بلکه نگران سلامتی تمام کسانی است که با او ارتباط دارند. او مدام به دکترهای مختلف می‌رود زیرا همیشه نگران بیمار شدن است. حتی وقتی هیچ نشانه‌ی خاصی را تجربه نمی‌کند باز هم فکر بیمار شدن از سرش بیرون نمی‌رود.

در ادامه مقاله، راهنمای بالینی کار با طرحواره آسیب پذیری را به طوری که برای سارا به کار رفته است توضیح می‌دهم.

راهنمای بالینی کار با طرحواره آسیب پذیری

همانطور که وضعیت سارا نشان می‌دهد افرادی که این طرحواره را دارند با این باور زندگی می‌کنند که هر لحظه‌، امکان یک فاجعه غیرقابل کنترل وجود دارد. آن‌ها فکر می‌کنند ممکن است به صورت ناگهانی دچار یک بیماری جدی شوند، قربانی جنایت شوند، در حادثه‌ای وحشتناک گیر کنند، تمام پول خود را از دست بدهند، یا دچار فروپاشی عصبی شوند.

بیشتر افرادی که دارای این طرحواره هستند یا از سبک مقابله‌ای اجتناب استفاده می‌کنند یا جبران افراطی. آن‌ها به فوبیا دچار می‌شوند، زندگی خود را محدود می‌کنند، داروهای آرام‌بخش مصرف می‌کنند، به تفکرات جادویی مشغول می‌شوند، رفتارهای اجباری انجام می‌دهند یا به «رفتارهای ایمنی» مثل حضور فرد مورد اعتماد، بطری آب یا داروی آرام‌بخش تکیه می‌کنند. تمام این رفتارها با هدف جلوگیری از وقوع اتفاق بد انجام می‌شوند.

اهداف درمان

یک بخش اساسی از راهنمای بالینی کار با طرحواره آسیب پذیری، مشخص ساختن اهداف درمان است. شما به عنوان درمانگر، باید بدانید که مسیر درمان را به کدام سمت هدایت کنید. بنابراین داشتن اهداف درمان در ذهن‌تان به شما کمک می‌کند که مسیر درستی را انتخاب کنید.

هدف درمان این است که درمانجویان، دست از فاجعه‌سازی بردارند. به عبارت دیگر ما به آن‌ها کمک می‌کنیم که احتمال وقوع رویدادهای فاجعه‌آمیز را بیش از حد واقعی تخمین نزنند. علاوه بر این، به آن‌ها کمک می‌کنیم که توانایی خود را برای مقابله با اتفاقات را به درستی ارزیابی کنند.

به‌طور ایده‌آل، درمانجویان پس از درمان باید به این درک برسند که ترس‌هایشان به شدت اغراق‌آمیز است و حتی اگر فاجعه‌ای رخ دهد، قادر خواهند بود به‌خوبی با آن مقابله کنند.

هدف نهایی درمان این است که بیماران را متقاعد کنیم از اجتناب و جبران بیش از حد طرحواره آسیب پذیری دست بردارند و از موقعیت‌هایی که از آن‌ها می‌ترسند، مواجه شوند.

ارزیابی و سنجش طرحواره آسیب‌پذیری

اکنون که اهداف درمان طرحواره آسیب‌پذیری را درک کرده‌اید قدم بعدی در راهنمای بالینی کار با طرحواره آسیب پذیری، انجام مراحل ارزیابی و سنجش است.

اگرچه شما در جلسات اولیه‌ی درمان، تمامی طرحواره‌ها و سبک‌های مقابله‌ای و حتی ذهنیت‌های ناکارآمد درمانجوی خود را مورد سنجش قرار می‌دهید، وقتی به وجود طرحواره‌ی آسیب‌پذیری مشکوک می‌شوید بهتر است که برای اطمینان از وجود آن، یک ارزیابی اختصاصی نیز انجام دهید. البته این فرایند برای تمامی طرحواره‌های دیگر نیز ضروری است و من در مقالات دیگر اسکیمالوژی که به درمان سایر طرحواره‌ها اختصاص دارد به آن‌ها پرداخته‌ام.

اولین اقدام اساسی شما ارزیابی و سنجش وجود طرحواره آسیب‌پذیری و میزان شدت آن است. برای این کار می‌توانید از روش‌هایی مانند مصاحبه‌ی بالینی، پرسشنامه‌ی طرحواره، بررسی رفتارهای اجتنابی یا جبرانی، بررسی ریشه‌های تحولی و تجربه‌های دوران کودکی، مشاهده‌ و بررسی تأثیرات طرحواره بر زندگی فعلی درمانجو استفاده کنید. در ادامه این موارد را به صورت مفصل توضیح داده‌ام.

۱. مصاحبه بالینی برای سنجش طرحواره آسیب‌پذیری

در این مرحله از راهنمای بالینی کار با طرحواره آسیب پذیری شما باید با استفاده از یک مصاحبه‌ی بالینی به سنجش این طرحواره اقدام کنید. شما می‌توانید از طریق پرسش‌های باز-پاسخ در مورد نگرانی‌ها و ترس‌های فرد، به دنبال نشانه‌های طرحواره آسیب‌پذیری بگردید.

به طور معمول بهتر است که این سؤالات حول محور ترس‌ها و نگرانی‌های مداوم بیمار درباره‌ی اتفاقات بد و فاجعه‌بار باشد. برای مثال شما می‌توانید سؤالات زیر را از درمانجوی خود بپرسید:

۲.  استفاده از پرسشنامه طرحواره یانگ

شما می‌توانید همیشه از پرسشنامه‌ی طرحواره‌ی یانگ استفاده کنید. این پرسشنامه‌ آیتم‌هایی را در اختیار درمانجویان قرار می‌دهند که با پاسخ دادن به آن‌ها طرحواره‌های خود را آشکار می‌کند. بنابراین می‌توانید با مراجعه به آیتم‌های مرتبط با طرحواره آسیب‌پذیری حضور و شدت طرحواره را پیدا کنید.

۳. بررسی رفتارهای اجتنابی یا جبرانی

رفتارهای اجتنابی یا جبرانی که مرتبط با سبک‌های مقابله‌ای در طرحواره‌درمانی است در افرادی که طرحواره آسیب‌پذیری دارند فراوان دیده می‌شود. بنابراین بخش مهمی از راهنمای بالینی کار با طرحواره آسیب پذیری به بررسی این رفتارها اختصاص پیدا می‌کند.

شما می‌توانید با پرسیدن سؤالات زیر این رفتارها را بسنجید:

• آیا درمانجوی شما از از موقعیت‌های خاصی مانند مسافرت رفتن، رفتن به بیمارستان یا رانندگی کردن اجتناب می‌کند؟
• آیا درمانجوی شما از رفتارهای ایمنی مانند همراه داشتن داروها، یا همیشه باید یک نفر که به او اعتماد دارد همراهش باشد؟

۴. بررسی ریشه‌های تحولی طرحواره

همانطور که می‌دانید این بخش از راهنمای بالینی کار با طرحواره آسیب پذیری شامل بررسی و مرور خاطرات تلخ دوران کودکی است. بدین منظور شما باید به دنبال آن دسته از تجربه‌های دوران کودکی درمانجو بگردید که نشان می‌دهد طرحواره آسیب پذیری شکل گرفته است.

به عنوان مثال آیا درمانجوی شما در کودکی تجربه‌ای داشته است که باعث شده احساس کند همیشه در معرض خطر است؟ آیا والدین یا مراقبان دیگر او به او گفته‌اند که دنیا جای خطرناکی است؟ آیا والدینی داشته است که خودشان مضطرب و نگران بوده‌اند؟ آیا در کودکی تصادف وحشتناک یا مرگ وحشتناک یکی از نزدیکانش را تجربه کرده است؟

همانطور که از سؤالات این بخش پیداست، شما باید به دنبال رویدادهایی باشید که در آن‌ها یک حادثه وحشتناک رخ داده است. البته این نکته را به خاطر داشته باشید که باید از منظر یک کودک به آن حوادث نگاه کنید یعنی زمانی که درمانجوی شما کم سن و سال بوده است.

تکنیک‌های کار با طرحواره آسیب پذیری نسبت به ضرر و بیماری

طرحواره‌درمانی دارای سه دسته تکنیک اختصاصی برای کار با طرحواره‌های ناسازگار است اما ما در اینجا یعنی در راهنمای بالینی کار با طرحواره آسیب پذیری نسبت به ضرر و بیماری، روی تکنیک‌های مرتبط با این طرحواره تمرکز می‌کنیم.

تکنیک‌های شناختی

تکنیک‌های شناختی در طرحواره‌درمانی برای این منظور طراحی شده‌اند که درمانجو بتواند به غیرمنطقی بودن افکار خودش پی ببرد. درمانجو باید درک کند که نحوه‌ی تفکر او درباره‌ی حوادث پیرامون خود و نوع تفسیر او از آن‌ها نقش مهمی در ترس‌های اغراق‌آمیزش دارند. او باید درک کند که می‌تواند به شیوه‌های سالم‌تری فکر کند؛ زیرا افکار ما احساسات ما را شکل می‌دهند.

۱. بررسی شواهد

این تکنیک یکی از تکنیک‌هایی است که از درمان شناختی-رفتاری به عاریت گرفته شده است. همانطور که می‌دانید طرحواره‌های ناسازگار باعث می‌شوند که درمانجویان فقط به بخشی از اتفاقات و رویدادها توجه کنند که در هماهنگی با طرحواره‌هایشان است. آن‌ها اطلاعاتی را که مغایر با طرحواره‌ها باشند نادیده می‌گیرند.

تکنیک بررسی شواهد به آن‌ها کمک می‌کند که علاوه بر شواهدی که تأییدکننده‌ی طرحواره‌های آن‌هاست به سایر شواهد که ممکن است خلاف طرحواره را نشان دهند نیز توجه کند. به عنوان مثال، باید از کسی که فکر می‌کند «هر لحظه ممکن است یک حادثه وحشتناک رخ دهد« بپرسیم که چه چیزی در حال حاضر نشان می‌دهد که وقوع چنین خطری امکان‌پذیر است؟

علاوه بر این، باید از او بپرسیم که تاکنون چند مورد از نگرانی‌هایش به وقوع پیوسته‌اند و چند مورد هرگز رخ نداده‌اند؟

من در یک مقاله‌ی دیگر نحوه انجام تکنیک بررسی شواهد را به صورت مفصل توضیح خواهم داد که به‌زودی لینک آن در همین مقاله در اختیارتان قرار خواهد گرفت. بنابراین هرازگاهی به این مقاله سر بزنید.

۲. بازسازی شناختی

این تکنیک به درمانجو کمک می‌کند افکار منفی خود را شناسایی و آن‌ها را افکار سالم‌تر و منطقی‌تر جایگزین کند.

تکنیک‌های تجربه‌ای

اکنون که تا این مرحله از راهنمای بالینی کار با طرحواره آسیب پذیری پیش آمده‌اید، به این معناست که در دنیای طرحواره‌ای درمانجوی خود نفوذ کرده‌اید و حالا او آماده است که کار روی هیجانات و تجربه‌های دوران کودکی خود را شروع کند.

تکنیک‌های تجربه‌ای اصولاً شامل تصویرسازی ذهنی، کار با صندلی‌ها و نامه‌نگاری نیست.

۱. تصویرسازی ذهنی

تصویرسازی ذهنی به شما و درمانجویتان امکان می‌دهد که در زمان به عقب برگردید. به عبارت دیگر شما با این تکنیک به سراغ ریشه‌های تحولی شکل‌گیری طرحواره آسیب‌پذیری می‌روید و کودک درون درمانجو را مورد بازوالدینی قرار می‌دهید. من در یکی از مقاله‌هایی که در اسکیمالوژی منتشر کرده‌ام در مورد بازوالدینی به صورت کامل توضیح داده‌ام که می‌توانید به آن مراجعه کنید.

۲. گفتگوی ذهنی با والدین

نام دیگر این گفتگو کار با صندلی‌هاست. شما برای هر یک از ذهنیت‌های درمانجوی خود (کودک آسیب‌پذیر، ذهنیت والد، ذهنیت‌های مقابله‌ای و بزرگسال سالم) یک صندلی اختصاص می‌دهید. به عبارت دیگر بخش‌های مختلف شخصیت یا صداهای درونی را شخصیت‌بخشی می‌کنید. سپس درمانجو روی هر کدام از صندلی‌ها می‌نشیند و نقش آن بخش از شخصیت خود را بازی می‌کند. شما در این حین به او کمک می‌کنید از دام‌های ذهنیت‌های والد و مقابله‌ای رها شود و بزرگسال سالم خود را تقویت کند.

تکنیک صندلی به صورت مفصل در این مقاله تشریح شده است که می‌توانید برای اطلاعات بیشتر به آن مراجعه کنید.

تکنیک‌های الگوشکنی رفتاری

این بخش از راهنمای کار با طرحواره آسیب پذیری، شامل کار کردن با سبک‌های مقابله‌ای است. همانطور که قبلاً گفتیم، سبک‌های اجتنابی و جبرانی به وفور در این درمانجویان دیده می‌شود. بنابراین شما با شناسایی رفتارهای اجتنابی و جبرانی به شکستن این الگوها اقدام می‌کنید و از درمانجو می‌خواهید که رفتارهای سالم را تمرین کند.

۱. مواجهه تدریجی

این تکنیک رفتاری به درمانجو کمک می‌کند به صورت گام‌به‌گام در محیط کنترل‌شده به سمت ترس‌های خود حرکت کند. این مواجهه‌سازی در از بین بردن ترس‌های افراطی بسیار اثربخش است.

۲. کنار گذاشتن رفتارهای ایمنی

رفتارهای ایمنی بخش مهمی از چرخه‌ی تداوم طرحواره آسیب پذیری است. بنابراین در این مرحله شما باید این رفتارها را شناسایی کنید و از درمانجو بخواهید آن‌ها را انجام ندهد. اگرچه او در این مرحله اضطراب زیادی را تجربه می‌کند، تداوم این تکنیک به از بین بردن چرخه تداوم طرحواره کمک می‌کند.

۳. تمرین‌های مدیریت اضطراب

در این بخش از راهنمای بالینی کار با طرحواره آسیب پذیری می‌توانید از تکنیک‌های رفتاری مانند تنفس عمیق، مایندفولنس، مدیتیشن و آرام‌سازی عضلانی بهره بگیرید که برای مدیریت و کاهش اضطراب‌ها بسیار موفق هستند.

تکنیک‌های ارتباطی

این تکنیک‌ها در راهنمای بالینی کار با طرحواره آسیب پذیری، به رابطه بین درمانگر و درمانجو می‌پردازد. در طرحواره‌درمانی دو تکنیک ارتباطی اختصاصی وجود دارد: مواجهه‌ی همدلانه و بازوالدینی حدومرزدار.

مواجهه‌ی همدلانه به این معناست که شما با ترس‌ها، نگرانی‌ها و دلایل شکل‌گیری طرحواره، همدلی می‌کنید اما در عین حال از او می‌خواهید که دشواری تغییر کردن را به عهده بگیرد و در این مسیر حرکت کند.

بازوالدینی حد و مرزدار، به این معناست که شما به عنوان یک والد خوب که نیازهای عاطفی کودک را برآورده می‌کند عمل کنید. نکته مهم این است که این اقدامات شما باید درون مرزهای حرفه‌ای باشد.

تقویت بزرگسال سالم

هدف اصلی طرحواره‌درمانی تقویت بزرگسال سالم است که شما هم در راهنمای بالینی کار با طرحواره آسیب پذیری آن را مد نظر قرار دهید. این ذهنیت به درمانجو کمک می‌کند بتواند نیازهای هیجانی خود را به شکل سالم برآورده سازد. این ذهنیت تعادل بین منطق و احساس را برقرار می‌کند. این ذهنیت می‌تواند به کودک وحشت‌زده‌ی درونی درمانجو کمک کند و او را به سمت زندگی سالم و پربارتر هدایت کند.

جمع‌بندی

من در این مقاله، راهنمای بالینی کار با طرحواره آسیب پذیری نسبت به ضرر و بیماری را به صورت گام به گام معرفی کردم. هدف از درمان این طرحواره، کاهش فاجعه‌سازی، روبرو شدن با ترس‌های افراطی، کنار گذاشتن سبک‌های مقابله‌ای نارکارآمد، بازوالدینی کودک آسیب‌پذیر و تقویت بزرگسال سالم است. برای رسیدن به این اهداف، تکنیک‌های شناختی، تجربه‌ای و الگوشکنی رفتاری را توضیح دادم.