سالمندی مثبت: روشهای علمی برای پیری سالم

به دلیل اینکه اکثر دوران حرفه‌ای من صرف کار کردن با افراد سالمند شده است این افتخار نصیبم شده که شاهد تمام انواع فرایندهای پیر شدن باشم. ایده «سالمندی مثبت» زمانی عالی است که در یک چارچوب واقع‌بینانه و متعادل درک شود.

به لحاظ تاریخی، سالمندی موفقیت‌آمیز با نیرومندی جسمانی و مستقل بودن برابر دانسته شده است. اما آیا این تعریف به قدر کافی گسترده و واقع‌بینانه است که برای همه‌ درست باشد؟

در این مقاله معنای واقعی سالمندی موفقیت‌آمیز را بررسی خواهیم کرد. ما روایتی گسترده‌تر و مثبت‌تری که شامل حال گروه کثیری شود ارائه می‌کنیم. ما واقعیت‌ها و فرصت‌هایی را که افزایش سن به دست می‌آیند را می‌پذیریم.

چرا باید معنای جدیدی برای سالمندی موفقیت‌آمیز در نظر بگیریم؟

وقتی به مدل‌های سنتی سالمندی نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم که آن‌ها بر نبود بیماری، عملکرد خوب جسمانی و ادامه‌ی کار و کارآیی تأکید کرده‌اند (شولز و هک‌هاسن، ۱۹۹۶).

با اینکه این موارد اهداف قابل تحسینی هستند، نمی‌توانند چالش‌ها و تجربه‌های گوناگون همراه پیر شدن را در نظر بگیرند. بنابراین، این مدل‌های سنتی دیدگاه کوتاه‌بینانه‌ای نسبت به سالمندی موفقیت‌آمیز دارند (استو و کانی، ۲۰۱۵).

این دیدگاه به نوبه‌ی خود انتظارات غیر واقع‌بینانه‌‌ای را ایجاد کرده است که در افرادی که با معیارهای این دیدگاه مطابقت ندارند احساس بی‌کفایتی را تقویت می‌کند (مارتین، ۲۰۱۵).

ارائه‌ی یک تعریف جدید از سالمندی موفق باید فراگیر باشد (مارتینسون و بریج، ۲۰۱۴). این تعریف شامل به رسمیت شناختن و گرامی‌داشت غنای زندگی است که علی‌رغم چالش‌های ناشی از سالمندی پایدار می‌ماند. بنابراین، برای تعریف سالمندی موفقیت‌آمیز باید تاب‌آوری، رشد هیجانی و توانایی سازگاری با واقعیت‌های جدید را در نظر گرفت.

مفهوم سالمندی مثبت چیست؟

سالمندی مثبت به جای تمرکز روی نقص‌ها و کاستی‌ها روی نقاط قوت تأکید دارد (دشپاند و همکاران، ۱۹۸۶). بنابراین، سالمندی مثبت به معنای مقاومت و مقابله با فرایند پیر شدن نیست، بلکه با خوش‌بینی و آگاهی هدفمند آن را می‌پذیرد.

این ذهنیت، رشد هیجانی، اجتماعی و معنوی را در کنار سلامت جسمانی و شناختی در اولویت قرار می‌دهد و تأکید می‌کند که پیر شدن صرفاً به معنای زنده ماندن نیست بلکه نوعی شکوفایی است.

باورهایی که درباره‌ی پیری داریم همانند سایر باورهایمان در زندگی، می‌توانند به طور معناداری تجربه‌هایمان را شکل دهند (هنسی، ۲۰۲۳). برای درک بهتر تأثیر باورهایمان، اجازه بدهید به طور انتقادی تقابل بین باورهای مثبت و منفی را بررسی کنیم.

باورهای مثبت و منفی درباره‌ی سالمندی

باورهای منفی درباره‌ی سالمندی باعث تداوم تصورات کلیشه‌ای درباره‌ی سالمندی می‌شود (نگ و همکاران، ۲۰۱۵). غالباً در جامعه، سالمندی را با افول، شکنندگی و بی‌اهمیتی در نظر می‌گیرد (گیلیرد و هیگز، ۲۰۱۰). همانطور که می‌توانید تصور کنید، این روایت‌ها می‌توانند باعث ایجاد ترس و کاهش خود-ارزشمندی سالمندان شود (چوی و همکاران، ۲۰۱۷).

ممکن است هنگام کار با مراجعان سالمند خود متوجه شوید که آن‌ها این باورها را پذیرفته‌اند که نتیجه‌ی آن اجتناب از فرصت‌ها به دلیل «خیلی پیر بودن» است. این اجتناب می‌تواند باعث انزوا، از بین رفتن سلامت روان و حتی کوتاه‌تر شدن عمر شود (آفیسر و دی لا فونته-نانز، ۲۰۱۸).

در مقابل، باورهای مثبت درباره‌ی سالمندی به رشد، خردمندی و مشارکت اجتماعی تأکید می‌کند (عثمان، ۲۰۱۸). مراجعان سالمندی که این باورها را دارند رضایت از زندگی و سلامتی بهتری را گزارش می‌دهند. مطالعات نیز نشان می‌دهند که نگرش‌های مثبت، تاب‌آوری، مشارکت و مقابله با چالش‌های جسمانی و شناختی را تقویت می‌کند (بریانت و همکاران، ۲۰۱۲؛ بار-تور، ۲۰۲۱).

ما به عنوان درمانگر، باید روایت‌های جامعه را به منظور تغییر و تکامل آن‌ها به چالش بکشیم و بر ارزش‌های سالمندی تأکید کنیم. همچنین باید از طریق آموزش و حمایت در ایجاد دیدگاه‌های غنی‌تری برای مراجعانمان تلاش کنیم (دایهل و همکاران، ۲۰۲۰).

توضیح سالمندی مثبت

در بنیادی‌ترین سطح، سالمندی مثبت به معنای در نظر گرفتن زندگی به عنوان سفری پیوسته از خودشناسی و معنا (جوشن‌لو، ۲۰۲۳) و یادگیری سازگاری با تغییرات است، همراه با ارج نهادن به دیدگاه‌ها و مشارکت منحصر به فردی که با افزایش سن همراه است (وایسمن و همکاران، ۲۰۱۸). سالمندی مثبت درباره‌ی پرورش ذهنیت رشدگراست که چالش‌ها را به عنوان فرصت در نظر می‌گیرد و می‌پذیرد که هر مرحله از زندگی‌مان زیبایی‌ها و ظرفیت‌های خاص خودش را دارد.

نمونه‌هایی از سالمندی مثبت

تجلی سالمندی مثبت را می‌توان در افرادی مشاهده کرد که زندگی‌شان را با عشق، شادی، خوش‌بینی و هدفمندی تا واپسین لحظات زندگی‌شان ادامه می‌دهند (بهاتارچاریا و همکاران، ۲۰۲۴). آن‌ها ارزش سبک زندگی سالم را می‌دانند، روابط اجتماعی نیرومندشان را حفظ می‌کنند و از ذهنیت مثبت‌گرا برخوردارند (چارلز و همکاران، ۲۰۲۱).

Heather Lee که پیاده‌رو حرفه‌ای المپیک است ۹۶ سال دارد و اهل استرالیاست. او نمونه‌ی بارز سالمندی مثبت است. رکوردهای جهانی پیاده‌روی در ۹۶ سالگی متعلق به اوست. هیثر فردی شاداب و سالم است. در فیلم زیر می‌توانید داستان زندگی او را از زبان دولت استرالیا بشنوید.

بسیاری از افراد مشهور نیز ایده‌ی سالمندی مثبت را پذیرفته‌اند که می‌توان در بین آن‌ها به افرادی مانند جیمی لی کرتیس، اندی مک‌داول، جولیا رابرتز و جیمن سیمور اشاره کرد که همگی درباره‌ی اهمیت تغییر نگرش جامعه نسبت به سالمندی سخن گفته‌اند.

از سوی دیگر، یونیورسیتی ورلد نیوز، مقاله‌ای را درباره‌ی معرفی چند فرد ۸۰ ساله‌ای که توانسته‌اند از دانشگاه فارغ‌التحصیل شوند منتشر کرده است.

این چند مورد، تنها تعداد کمی از افرادی هستند که از سالمندی مثبت حمایت کرده‌اند یا می‌توان آن‌ها را نمونه‌ی افرادی در نظر گرفت که این ایده را عملی کرده‌اند.

۶ مؤلفه‌ی اصلی سالمندی مثبت

اگر در حال کار کردن با مراجعان سالمند هستید بهتر است روی ۶ مؤلفه‌ی اصلی آن تمرکز کنید:

۱. سبک زندگی سالم

به مراجعان خود کمک کنید تحرک، قدرت و سلامت کلی خود را از طریق ورزش منظم، رژیم غذایی متعادل و مراقبت‌های پیشگرانه حفظ کنند (ویسر و همکاران، ۲۰۱۸). بهتر است این فعالیت‌ها را با علائق و توانمندی‌های مراجع خود تناسب‌سازی کنید.

۲. سلامت شناختی و مشارکت

شما می‌توانید مراجعان خود را ترغیب کنید تا از لحاظ روانی از طریق فعالیت‌های تحریک‌برانگیز مانند خواندن، پازل‌ها و یادگیری مهارت‌های جدید، خود را سرحال نگه دارند (فیلیپس، ۲۰۱۷). علاوه بر این‌، تمرینات ذهن‌آگاهی و تکنیک‌های کاهش استرس نیز برای سلامت شناختی مراجعان مفید هستند (کورسترت و همکاران، ۲۰۲۰).

۳. ارتباطات اجتماعی

اگر با مراجعان سالمند کار می‌کنید از اینکه تنهایی یکی از چالش‌های جدی آنهاست آگاه هستید (برگ-ویگر و مورلی، ۲۰۲۰). کمک به مراجعان سالمند که روابط خوبی با خانواده، دوستان یا گروه‌های حمایتی ایجاد کنند برای سلامت روانی و جسمانی آن‌ها حیاتی است (چارلز و همکاران، ۲۰۲۱).

۴. ذهن‌آگاهی و سلامت عاطفی

رشد تاب‌آوری، تمرین ذهن‌آگاهی، شفقت به خود و جست‌وجوی معنا در سلامت عاطفی و هیجانی نقش مهمی دارند (دی سوزا و همکاران، ۲۰۲۴). ترغیب به فعالیت‌هایی مانند نوشتن، مراقبه و یادآوری خاطرات می‌تواند به مراجعان کمک کند که فرآیندهای هیجانی در سالمندی را مدیریت کنند (گاینر، ۲۰۱۹).

۵. رشد معنوی

برای بسیاری از افراد رشد معنوی تمرین‌هایی مانند شکرگزاری، گروه‌سازی، دعا کردن و تمرین کردن را در بر می‌گیرد که جنبه‌ی مهمی از سالمندی مثبت است (سدلر و بیگز، ۲۰۰۶). رشد معنوی در سلامت جسمانی و روانی، تاب‌آوری و سلامت کلی مراجعان سالمند شما نقش دارد (کرودر و همکاران، ۲۰۰۲).

۶. امنیت مالی

در حالیکه ثبات مالی اغلب از قلم می‌افتد، یکی از مؤلفه‌های ضروری محسوب می‌شود (ریو و همکاران، ۲۰۲۳). کمک به مراجعان که برنامه‌ای برای بازنشستگی داشته باشند می‌تواند باعث کاهش استرس شود و به آن‌ها اجازه دهد که بر سایر جنبه‌های سالمندی مثبت تمرکز کنند.

۵ دیدگاه روان‌شناختی مثبت درباره‌ی سالمندی خوب

روانشناسی مثبت دیدگاه‌های مختلفی را درباره‌ی سالمندی خوب ارائه کرده است. در اینجا پنج رویکرد اصلی را که می‌توانید هنگام کار با مراجعان در نظر بگیرید معرفی می‌کنم:

۱. رویکرد مبتنی بر نقاط قوت

به مراجعان خود کمک کنید که نقاط قوت خود را شناسایی و برای تقویت آن‌ها تلاش کنند. این کار به آن‌ها کمک خواهد کرد توانمندی‌های خود را بشناسند و اعتماد به نفس و هدفمندی خود را افزایش دهند (ون ورکام و میر، ۲۰۱۸).

۲. شکرگزاری و مثبت‌گرایی

مراجعان خود را به تمرین شکرگزاری و حفظ چشم‌انداز مثبت ترغیب کنید. این کار می‌تواند سلامت روانی و جسمانی آن‌ها را بهبود بخشد و تاب‌آوری‌شان را برای مقابله با چالش‌های مرتبط با سالمندی ارتقا دهد (سالسز-کوبرو و همکاران، ۲۰۱۹).

۳. ذهنیت رشدگرا

فرصتی فراهم کنید که مراجعانتان سالمندی خود را به عنوان فرصتی برای یادگیری در نظر بگیرند. یادگیری و رشد مشارکت و سازگاری آن‌ها را ترغیب می‌کند (وو و همکاران، ۲۰۲۱).

۴. تاب‌آوری هیجانی

ایجاد تاب‌آوری به مراجعان کمک خواهد کرد که با سوگواری، فقدان و سایر ناملایمتی‌های زندگی کنار بیایند (چولبی، ۲۰۱۹).

۵. هدفمندی و معنا

شما می‌توانید به مراجعان خود کمک کنید که حس هدفمندی خود را به منظور حمایت از سلامتی و افزایش رضایت از زندگی همراه با افزایش سن حفظ کنند (گوسموند داتر و همکاران، ۲۰۲۳).

اگرچه این دیدگاه‌های روان‌شناسی مثبت به‌وضوح سودمند هستند، شما به تعادل بین مثبت‌گرایی و پذیرش چالش‌های خاص سالمندی نیاز دارید تا گروه کثیری را پوشش دهید و واقع‌گرایی خود را حفظ کنید.

چگونه نگرش‌ها بر سالمندی و سلامت روان تأثیر می‌گذارند؟

جای تعجبی ندارد که نگرش و نحوه‌ی تفکر نقشی اساسی و محوری در تجربه‌ی ما از فرآیند پیری و تأثیر آن بر سلامت جسمی و روانی ما ایفا می‌کند (بریانت و همکاران، ۲۰۱۲).

ذهنیت مثبت‌گرا باعث تقویت تاب‌آوری، مدیریت بهتر استرس، و افزایش بهبودی جسمانی می‌شود و در عین حال خطر مبتلا شدن به افسردگی را کاهش می‌دهد (گلوریا و اشتینهارت، ۲۰۱۶).

از طرف دیگر، نگرش‌های منفی اغلب احتمال انزوا را افزایش می‌دهد و حس هدفمندی را از بین می‌برد و زوال هیجانی و شناختی را تشدید می‌کنند (سان و همکاران، ۲۰۲۰).

قدرت تحول‌آفرین نگرش‌ها در توانایی آن‌ها برای تأثیر گذاشتن بر رفتارها و پیامدها قرار دارد به گونه‌ای که می‌تواند چرخه‌ای از رشد یا رکود را ایجاد کند (لاوتون و همکاران، ۲۰۰۹). در نهایت، اتخاذ دیدگاه مثبت کیفیت زندگی و طول عمر را افزایش می‌دهد (بریانت و همکاران، ۲۰۱۲).

چالش‌های سالمندی و نحوه‌ی کمک روان‌شناسی مثبت

مراجعان سالمند شما احتمالاً با چالش‌های مختلفی مانند مشکلات جسمانی، کاهش سلامت هیجانی و تغییر نقش‌های اجتماعی‌شان روبرو می‌شوند (بلوم و همکاران، ۲۰۱۵). روانشناسی مثبت استراتژی‌هایی مانند تمرکز روی نقاط قوت، بهزیستی، و رشد شخصی برای کار کردن با این چالش‌ها ارائه می‌دهد.

۱. سلامت جسمانی و روان‌شناختی

سالمندی با خودش مشکلات جسمانی و روان‌شناختی با خود می‌آورد که منجر به کاهش کیفیت زندگی و از بین رفتن استقلال سالمندان می‌شود (آیالا و همکاران، ۲۰۲۱). مداخلات روان‌شناسی مثبت مانند ذهن‌آگاهی و تمرینات شکرگزاری می‌تواند تاب‌آوری هیجانی را افزایش دهد و سلامت عمومی را بهبود بخشد (ون آگرترن و همکاران، ۲۰۲۱).

۲. تغییر در نقش‌های اجتماعی

تغییر نقش در سالمندان منجر به تنهایی، استرس و نیاز به سازگاری می‌شود (لانگ و همکاران، ۲۰۲۱). برنامه‌هایی که هدفمندی و معنا را افزایش می‌دهند مانند کارهای داوطلبانه ممکن است به آن‌ها در اتخاذ نقش‌های رضایت‌بخش کمک‌کننده باشند (گونزالس و همکاران، ۲۰۱۵).

۳. نگرش‌های منفی درباره‌ی سالمندی

مشکلات سلامتی و حسی منجر به نگرش‌های منفی درباره‌ی سلامتی می‌شوند که می‌توانند سلامت کلی را تحت تأثیر قرار دهد. تمرینات روانشناسی مثبت که شکرگزاری، شوخ‌طبعی و امیدواری را ایجاد می‌کنند می‌توانند باعث تقویت چشم‌انداز مثبت درباره‌ی سالمندی شود که به نوبه‌ی خود با باورهای کلیشه‌ای منفی مقابله می‌کنند (بریانت و همکاران، ۲۰۲۰).

 ۴. ترس از مرگ

بسیاری از سالمندان ممکن است اضطراب مرگ را تجربه کنند. ذهن‌آگاهی و تمرینات معنامحور می‌تواند به آن‌ها کمک کند که مرگ را به عنوان بخشی طبیعی از زندگی در نظر بگیرند (چو و همکاران، ۲۰۲۴).

۵. تنهایی

انزوای اجتماعی و نتیجه‌ی آن، تنهایی، بزرگترین چالش‌هایی هستند که افراد سالمند با آن‌ها روبرو می‌شوند (Cudjoe et al., 2018). ترغیب افراد سالمند برای شرکت در گروه‌های حمایتی و فعالیت‌های اجتماعی برقراری ارتباط را تقویت و با تنهایی مقابله می‌کند (Lindsay-Smith et al., 2018).

برنامه‌ی تناسب اندام ذهنی بار-تور (۲۰۲۱) برای سالمندی مثبت نمونه‌ی خوبی از این فعالیت‌هاست.

کتابهایی درباره‌ی سالمندی مثبت

اگرچه مفهوم سالمندی مثبت به این صورت که در اینجا توضیح دادیم نستباً جدید است، ایده‌ی سالمندی خوب به هیچ‌وجه تازه نیست. به همین دلیل نقل‌قول‌ها و کتاب‌های زیادی درباره‌ی سالمندی مثبت وجود دارد که شاید بخواهید آن‌ها را مطالعه کنید.

برخی از نقل‌قول‌هایی که درباره‌ی سالمندی مثبت وجود دارد نشان می‌دهد که دانشمندان و روان‌شناسان از مدت‌ها قبل در این باره فکر کرده‌اند. به عنوان مثال دیوید لریا (۲۰۲۰) مطرح کرده است که:

سالمندی و چالش‌هایی که همراه آن هستند ممکن است اجتناب‌ناپذیر باشند، اما سال‌های پایان زندگی‌مان لزوماً نباید تلخ و ناراحت‌کننده باشد.

همچنین آتول گاواندی (۲۰۱۴) چنین گفته است:

گریزی برای اجتناب از ترادژی زندگی نیست، همه‌ی ما از همان آغاز تولد فرآیند پیر شدن را شروع می‌کنیم.

یکی از کتاب‌های خوب درباره‌ی سالمندی مثبت، کتابی است که دیوید آلان لاره نوشته است:

The Power of Positive Aging: Successfully Coping with the Inconveniences of Aging

این کتاب عالی توصیه‌های عملی برای مقابله‌ی موفقیت‌آمیز با زوال فیزیکی و روانیِ همراه با سالمندی ارائه داده است.

دیوید آلان لاره این کتاب را بر اساس تجربه‌‌های شخصی خودش از بیماری و سالمندی نوشته است و شامل برنامه‌های ساده‌ای از تمرین‌های ذهنی و معنوی می‌باشد که در آ‌ن‌ها به آموزش ذهن‌آگاهی و پذیرش می‌پردازد. علاوه بر این راهبردهایی را ارائه می‌دهد که برای دستیابی به زندگی متعادل و جستجوی معنا و پذیرش حمایت اجتماعی مناسب هستند.

این کتاب نشان می‌دهد که چگونه تغییرات کوچکی در سبک زندگی می‌تواند تجربه‌های زندگی متحول کند که به زندگی کامل و غنی کمک می‌کنند.

کتاب دیگر، نوشته‌ی آتول گاواندی با عنوان فانی بودن (Being mortal) است که شامل دیدگاهی نوین به مدل پزشکی سنتی درباره‌ی سالمندی است و روش‌هایی برای سالمندی و مراقبت از سالمندان ارائه می‌دهد.

گاواندی در این کتاب مدل‌هایی اجتماعی‌محورتر برای حمایت کردن از سالمندان ناتوان و وابسته ارائه می‌دهد. او با بررسی انواع مختلف مراقبت در آسایشگاه، نشان داده است که هفته‌ها و ماه‌های پایانی زندگی می‌تواند همچنان سرشار از معنا و همراه با کرامت باشد.

این کتاب که بر اساس پژوهش‌های فراوانی نوشته شده است تأکید می‌کند که علم پزشکی می‌تواند تا آخرین لحظه‌های زندگی، آرامش فرد را تضمین کند و تجربه‌ی زیستن را بهبود بخشد. به این ترتیب می‌تواند پایان خوبی را برای افراد رقم بزند.

کتاب سالمندی موفقیت‌آمیز (Successful Aging) نوشته‌ی دانیل لویتین به این می‌پردازد که سالمندی واقعاً چه معنایی دارد و برای این منظور از پژوهش‌های علوم اعصاب تحولی (developmental neuroscience) و روانشناسی تفاوت‌های فردی (psychology of individual differences) استفاده کرده است.

سالمندی موفقیت‌آمیز بر استراتژی‌های تاب‌آوری و روش‌های عملی افزایش قدرت شناختی که هر کسی باید آن‌ها را همراه افزایش سن انجام دهد تأکید می‌کند. این کتاب پر از بینش‌های ارزشمندی است که افسانه‌ی کاهش حافظ همراه با سن را به چالش می‌کشد و دامنه‌ی سلامتی را جایگزین طول عمر می‌کند. این دیدگاه نشان می‌دهد که سال‌های پس از ۶۰ سالگی در واقع یک مرحله‌ی جدید و منحصر به فرد از رشد و تحول انسانی است.

این کتاب الهام‌بخش یک رویکرد جدید و اثرگذار در مورد نگرش ما نسبت به سال‌های پایانی زندگی است و می‌تواند در نحوه‌ی برنامه‌ریزی برای دوران سالمندی انقلابی به ‌پا کند.

جمع‌بندی نهایی

سالمندی را نباید به معنای از دست دادن یا افول در نظر بگیریم. همه‌ی ما می‌توانیم تا واپسین لحظات زندگی‌مان، شادی را تجربه کنیم و زندگی‌هایی پرمعنا و سرشار از موفقیت داشته باشیم.

اگر بتوانیم تعریف جدیدی از سالمندی داشته باشیم و سالمندی مثبت را یاد بگیریم می‌توانیم به مراجعان در پایان زندگی‌‌شان کمک کنیم که رضایت و سرزندگی بیشتری را تجربه کنند.