طرحواره تنبیه چیست؟ روش‌های تشخیص و درمان

اگر در شما طرحواره تنبیه وجود داشته باشید اعتقاد راسخ شما این است که «مردم باید به‌ خاطر اشتباهاتشان به سختی مجازات شوند». شما نسبت به کسی که انتظارات یا استانداردهای شما را رعايت نکند عصبانی می‌شوید و تحمل آن‌ها را ندارید.

شما اعتقاد دارید که اگر کسی اشتباهی مرتکب شود باید تنبیه شود. علاوه بر این بخشیدن اشتباهات خود یا دیگران در مرام شما نیست. همچنین نمی‌توانید شرایطی را که باعث بروز اشتباه شده است در نظر بگیرید زیرا در پذیرفتن نقص‌های تصادفی یا همدلی با احساسات دیگران مشکل دارید. به طور کلی شما معتقدید دلیل آوردن برای اشتباهات صرفاً یک بهانه‌جویی است.

پرسشنامه‌ طرحواره تنبیه

تعریف طرحواره تنبیه

افرادی که طرحواره تنبیه دارند بر این عقیده‌اند که خود فرد و دیگران باید به خاطر اشتباهاتی که عمدی یا سهوی مرتکب می‌شوند شدیداً تنبیه و مجازات شوند.

افراد دارای طرحواره تنبیه اغلب به عنوان اخلاق‌گرا و به شدت منتقد دیگران شناخته می‌شوند. آنها همچنین اغلب خود را به دلیل تخلفات کوچک یا شکست‌های خیالی به سختی مجازات می‌کنند. به عنوان مثال، بسیاری از افرادی که به خود آسیب می‌زنند و خود را از خوردن غذا محروم می‌کنند، دارای طرحواره تنبیه هستند.

افرادی که این طرحواره را دارند به طور کلی نمی‌توانند از اشتباهات دیگران چشم پوشی کنند و آن‌ها را ببخشند زیرا قادر به در نظر گرفتن شرایط، نقص‌ها و کمبودهای طبیعی انسان نیستند.

کسی که طرحواره تنبیه دارد معتقد است که افرادی که اشتباه می‌کنند مستحق تنبیه هستند نه بخشش. از نظر آنها هیچ عذر و بهانه‌ای قابل قبول نیست.

این افراد نسبت به کسی که از نظر آن‌ها آدم بدی است و کار اشتباهی انجام داده است هیچگونه همدلی نشان نمی‌دهند.

تن صدای این افراد هنگام تنبیه کردن سرد و بی‌رحم و بی‌عاطفه است و به شدت نگاهی تحقیرآمیز و سرزنشگر نسبت به دیگران دارند.

یکی دیگر از ویژگی‌های این افراد این است که شدیداً معتقدند که تنبیه باید بیشتر از اشتباه فرد باشد تا از این طریق جلوی اشبتاه بعدی گرفته شود.

نشانه‌ها و الگوهای رفتاری طرحواره تنبیه

• رفتار کینه‌توزانه. فردی که طرحواره تنبیه دارد نمی‌تواند دیگران را ببخشد و تا زمانی که فرد خاطی را تنبیه و مجازات نکند نمی‌تواند آرام بگیرد. مهم نیست چقدر طول می‌کشد که او به هدف مجازات دلخواهش برسد. او در مورد مجازات کردن صبور است.
• اخلاق‌گرایی افراطی. فردی که در دام تله تنبیه افتاده است به شدت اخلاقی است و اخلاق برای او خط قرمز بسیار پررنگی است. البته این تأکید روی اخلاق آنقدر انعطاف‌ناپذیر است که هرگونه حرکت جزئی و تخلف ناچیز از اخلاق پیامدهای وحشتناکی خواهد داشت. او یک وجدان فوق‌العاده قوی دارد.
• عدم همدلی با اشتباه. وقتی کسی مرتکب اشتباهی می‌شود و به آن اذعان می‌کند دلیل‌هایی را برای مرتکب شدن به آن مطرح می‌کند و گاهی دلیل اشتباه فقط یک عامل خارج از کنترل فرد است. به عنوان مثال ممکن است هنگام ظرف شستن یکی از ظرف‌ها شکسته شود. در این موارد هم فرد دارای تنبیه نمی‌تواند از مجازات فرد خاطی بگذرد.
• وارسی دقیق انجام کارها. فردی که طرحواره تنبیه دارد وقتی کسی را انجام می‌دهد، تمام جزئیات کار مورد نظر را دقت وسواسی ارزیابی می‌کند و خدا نکند یک اشتباه جزئی در آن پیدا کند. او معقتد است که آدم‌ها عمداً از زیر کار در می‌روند به همین خاطر باید شدیداً زیر نظر گرفته شوند و اگر اشتباه کنند باید شدیداً مجازات شوند.
• حاکم دیکتاتور. فردی که طرحواره تنبیه دارد برای تمامی کارها و وظایف روزمره دستورالعمل‌های دقیق، خشک و انعطاف‌ناپذیری دارد و همه را ملزم به رعایت آن می‌داند. همه باید گوش‌به‌فرمان و پیرو قوانین او باشند در غیر این صورت به خاطر اهمال‌کاری و از زیر کار در رفتن باید مجازات شوند.
• پرخاشگری منفعلانه. اگر فردی که طرحواره تنبیه دارد زورش به فرد خاطی نرسد از روش‌های غیر مستقیم برای ضربه زدن به او استفاده می‌کند: زیرآبش را می‌زند، پشت سرش غیبت می‌کند، علیه او تیم‌سازی می‌کند، سر راهش سنگ می‌اندازد و … تا بالاخره او را مجازات کند.

طرحواره تنبیه چگونه شکل می‌گیرد؟

افراد مبتلا به این طرحواره اغلب در دوران کودکی به دلیل اشتباهاتشان به شدت مورد انتقاد و/یا تنبیه قرار می‌گرفتند. تجربه آزار کلامی و عاطفی در کودکی در افراد مبتلا به این طرحواره رایج است.  آنها در سنین پایین از مراقبان خود یاد می‌گیرند که خطاها و نقص‌ها قابل مجازات هستند.

بنابراین یکی از روش‌های آموختن این طرحواره، الگوبرداری از والدینی است که خودشان طرحواره تنبیه دارند. آن‌‌ها در دوره‌ی کودکی، فرد را به خاطر هرگونه اشتباهی بدون در نظر گرفتن شرایط و سن کودک او را به سختی تنبیه کرده‌اند.

شکل گرفتن طرحواره بی‌اعتمادی و نقص و شرم و حتی طرحواره معیارهای سخت‌گیرانه نیز می‌تواند عامل دیگری باشند برای شکل‌گیری طرحواره تنبیه. فردی که طرحواره بی‌اعتمادی دارد وقتی به کسی شک می‌کند فارغ از اینکه شک خود را راستی‌آزمایی کند ابتدا او را تنبیه می‌کند. طرحواره نقص و شرم نیز باعث می‌شود که فرد وقتی حس می‌کند کسی او را مورد تمسخر و انتقاد قرار می‌دهد عصبانی می‌شود و دلش می‌خواهد که او را پ..اره کند. طرحواره معیارهای سختگیرانه هم وقتی به تنبیه تبدیل می‌شود که دیگران مطابق با معیارها و استانداردهای فرد عمل نکنند.

تأثیر طرحواره تنبیه بر روابط عاشقانه

تأثیر تله تنبیه بر روابط بسیار مخرب است. اگر این طرحواره را دارید انتظار دارید که با هر کسی که رابطه دارید آدم بی‌نقص و باکمالاتی باشد در غیر این صورت او را تنبیه خواهید کرد. شما جذب کسانی می‌شوید که طرحواره معیارهای سختگیرانه دارند زیرا آن‌ها با دقت تمام همه جزئیات را بررسی می‌کنند و تلاش می‌کنند کارها را دقیق انجام دهند. از طرف دیگر آنها به شما نیاز دارند تا هر وقت کار اشتباهی انجام دهند شما سرزنش‌شان کنید تا جلوی اشتباه بعدی خود را بگیرند.

طرف مقابل رابطه از شما می‌ترسد، همیشه نگران است که مبادا معیارهای شما را رعایت نکند، مبادا کاری را اشتباه انجام دهد، مبادا خسته باشد، مبادا دیر کند و هزاران مبادای دیگر! او در کنار شما آرام و قرار ندارد و نمی‌تواند خودش باشد. او جرأت ابراز نیازهای عاطفی خود را به شما ندارد.

روش‌های مقابله با تله تنبیه

وقتی طرحواره تنبیه فعال می‌شود ما از روش‌های مختلفی برای کنار آمدن یا عمل کردن بر اساس آن استفاده می‌کنیم:

• تسلیم: وقتی تسلیم تله تنبیه می‌شویم، به همان کار همیشگی مجازات کردن دیگران ادامه می‌دهیم و از هیچ خطایی چشم‌پوشی نمی‌کنیم.
• اجتناب: وقتی در حالت اجتناب به سر می‌بریم عموماً از موقعیت‌هایی که احتمال تنبیه شدن در آن‌ها وجود دارد اجتناب می‌کنیم.
• جبران بیش از حد: در این حالت درست بر خلاف حالت تسلیم تنبیه عمل می‌کنیم. دیگران را به هیچ دلیل موجهی می‌بخشیم حتی وقتی واقعاً باید مسئولیت کارشان را به عهده بگیرند. همانند حضرت عیسی (ع) از همه چیز چشم‌پوشی می‌کنیم.

درمان طرحواره تنبیه

طرحواره‌درمانی برای غلبه بر طرحواره تنبیه از روش‌ها و تکنیک‌های نیرومندی به کار می‌برد. اگر مطابق با پرسشنامه‌ و نشانه‌های تله تنبیه، طرحواره شما شدید است بهتر است از همین ابتدا به درمانگر مراجعه کنید تا بتوانید بدون اتلاف وقت طرحواره خود را درمان کنید.

طرحواره درمانی برای تغییر طرحواره در دو مرحله به شما کمک می‌کند: مرحله ارزیابی و مرحله تغییر.

مرحله ارزیابی طرحواره تنبیه

در این مرحله درمانگر به شما کمک می‌کند با بررسی تاریخچه زندگی و تکمیل پرسشنامه و همچنین ارزیابی مشکلات فعلی شما در زندگی شناخت درستی از طرحواره خود بدست آورید. زیرا اولین گام تغییر، آگاهی کامل و بینش پیدا کردن نسبت به مشکلات است.

مرحله تغییر طرحواره تنبیه

بعد از اینکه مشکلات ارزیابی شدند و ریشه‌های شکل‌گیری طرحواره تنبیه شناسایی شد درمانگر تلاش می‌کند از تکنیک‌های مختلفی برای تغییر آن استفاده کند.

• تکنیک‌های شناختی: مهم‌ترین تکنیک‌هایی که درمانگر برای تغییر تله تنبیه شما استفاده استفاده می‌کند تکنیک‌های شناختی هستند. تمرکز تکنیک‌های شناختی تمرکز روی افکار منفی و باورهای نادرست شما درباره تنبیه است.
• تکنیک‌های تجربه‌ای: این دسته از تکنیک‌ها به شما کمک می‌کند به خاطرات دوران کودکی خود برگردید و آنچه را که باعث ایجاد تله تنبیه در شما شده است تغییر دهید. به عنوان مثال با استفاده از تصویرسازی ذهنی، درمانگر شما را به یکی از خاطرات کودکی‌تان می‌برد که والدینتان شما را به دلیل یک اشتباه کوچک تنبیه کرده‌اند. در این تکنیک شما نیازها و احساسات خود را ابراز می‌کنید و طرحواره مثبت جدیدی در ذهن‌تان شکل می‌گیرد. بدین ترتیب شما کوله‌بار سنگین خاطرات تلخ دوران کودکی‌تان را زمین می‌گذارید.
• تکنیک‌های رفتاری: در انتهای درمان، درمانگر به شما کمک می‌کند الگوهای رفتاری مخرب تنبیه‌گرانه خود را در عمل کاهش دهید و به جای آن الگوهای رفتاری سالم را تمرین و جایگزین آنها کنید.

در ادامه تعدادی از این تکنیک‌ها را با هم مرور می‌کنیم:

گام اول: آگاهی از افکار مرتبط با تنبیه

در اولین گام بهتر است که به طور کامل مشکل خود و ریشه‌های شکل‌گیری آن را بشناسید. برای این منظور بهتر است که ابتدا پرسشنامه تنبیه را تکمیل کنید و نشانه‌های رفتاری آن را مطالعه کنید. سپس تمام خاطراتی را که در آن در دوره کودکی تنبیه شده‌اید مرور کنید و به خوبی تشخیص دهید که چرا به این نتیجه رسیده‌اید که دیگران باید به خاطر اشتباهات خود به سختی تنبیه شوید.

گام دوم: سود و زیان تله تنبیه

با استفاده از تکنیک سود و زیان درمانگر به شما کمک می‌کند سود و زیان یا معایب و فواید طرحواره‌های خود را شناسایی کنید. به هر حال هر طرحواره‌ای هر چه هم که منفی باشد به شما کمک‌کننده بوده است اما در کنار این فواید زندگی را به کام‌تان تلخ کرده است که ممکن است شما متوجه نشده باشید که تلخ‌کامی‌ها آتشی است از که از گور طرحواره معیارهای تنبیه بلند می‌شوند. بنابراین بهتر است که این تکنیک را انجام دهید.

یک قلم و کاغذ بردارید. کاغذ را به دو بخش مساوی مانند زیر تقسیم کنید:

در ستون مربوط به مزایا باید مواردی را یادداشت کنید که نشان می‌دهد تنبیه به شما کمک کرده است. در واقع این ستون مربوط به شواهد تأییدکننده‌ی طرحواره است. در ستون معایب دقیقاً باید بر خلاف ستون مزایا عمل کنید و تمامی پیامدهای منفی مرتبط با طرحواره‌تان را یادداشت کنید. با خودتان تعارف نداشته باشید و هر چه فکر می‌کنید که معایب طرحواره تنبیه محسوب می‌شود را یادداشت کنید.

آنچه را که در تلاش برای تنبیه کردن دیگران از دست داده‌اید فهرست کنید.

• چه مقدار از وقت خود را صرف تنبیه کرده‌اید؟
• چه تعداد از رابطه‌های خود را به خاطر تنبیه از دست داده‌اید؟
• آیا دیگرانی که تنبیه کرده‌اید رفتارشان درست شده است؟
• چه مقدار خودتان را عصبانی کرده‌اید تا فرد دیگری را تنبیه کنید؟

قدم بعدی این است که در بخش مزایا به دنبال خطاهای شناختی خود بگردید. معمولاً طرحواره تنبیه باعث می‌شود که شما در مزایای آن اغراق کنید و معایب را نادیده بگیرید. در زیر فهرست خطاهای شناختی وجود دارد:

• تفکر همه یا هیچ: جملات سیاه و سفیدی که هیچ حد وسطی ندارند. شما یا خوب هستید یا بد، اشتباه می‌کنید یا درست. به عنوان مثال یا نمره ۲۰ می‌گیرید یا اینکه خنگ هستید. هر اشتباه به منزله‌ی این است که شما آدم بدی هستید.
• تعمیم بیش از حد: این خطای شناختی باعث می‌شود که شما بعد از یک تجربه منفی، به آن به شکل یک درس عبرت اساسی نگاه کنید و از آن یک قانون بسازید. به عنوان مثال بعد از اینکه در یک امتحان نمره کمی گرفته‌اید یک قانون طلایی برای خود وضع کرده‌اید: “من هرگز موفق نمی‌شوم”. گرفتن یک تجربه منفی و تبدیل آن به یک “قانون” سخت و سریع. این افکار اغلب شامل عبارات “تو همیشه…”، “من هرگز…” یا “همه…” هستند. اگر در افکار خود از کلماتی مانند هرگز، همیشه، همه و امثال این‌ها استفاده می‌کنید یعنی دچار تعمیم بیش از حد شده‌اید. کلمه هرگز یعنی، هیچ‌گاه، و هیچ‌وقت بر خلاف فکر شما اتفاقی رخ نخواهد داد.
• فیلتر ذهنی: این طرحواره برای ندیدن جنبه‌های مثبت و خوب زندگی یک فیلتر ذهنی می‌سازد تا شما فقط جنبه‌های منفی را مشاهده کنید و بس. مثلاً وقتی از قرار ملاقات برمی‌گردید فقط به این توجه می‌کنید که هنگام نوشیدن نوشابه، فقط یک بار نی نوشابه‌اش صدا داده است. یا رنگ لباسش را دوست نداشته‌اید.
• نتیجه‌گیری سریع: این طرحواره تلاش می‌کند بدون وجود شواهد کافی و معقول یک نتیجه کلی و دقیق استخراج کند. مثلاً به محض اینکه یک نفر چندکلامی با ما حرف می‌زند فکر می‌کنیم که می‌دانیم قرار است چه بگوید و چه چیزی از ذهنش می‌گذرد. یا اینکه می‌دانیم قرار است در آینده چه اتفاقی رخ دهد. انگار ما یک استعداد پیش‌بینی خدادادی داریم که می‌توانیم بهفمیم دیگران به چه چیزی فکر می‌کنند و چه اتفاقی قرار است رخ دهد.
• فاجعه‌سازی: فاجعه‌سازی نوعی از خطای شناختی است که بدترین سناریوی ممکن است را جلوی چشم ما می‌آورد. چیزی شبیه نتیجه‌گیری شتاب‌زده است. ما با یک اتفاق یا اشتباه کوچک به این نتیجه می‌رسیم که دنیا به آخر رسیده است و دیگر راه نجاتی نیست.

همه چیز را به صورت فاجعه‌بار نبینید. افراد دارای طرحواره تنبیه تمایل دارند که بدترین سناریو را در رابطه با شکست ایجاد کنند. آنها جملاتی مانند “اگر این کار را درست انجام ندهم، همه از من متنفر خواهند شد” می‌گویند. وقتی چنین احساسی دارید، سعی کنید همه چیز را با بهترین سناریوها متعادل کنید.

بخشی از تفکر فاجعه‌آمیز «برآورد بیش از حد احتمال» – یعنی بیش از حد احتمال شکست یا پیامدهای منفی شکست است. سعی کنید از منظری جدا به وضعیت نگاه کنید و “احتمالات” واقعی را در نظر بگیرید.

• استدلال هیجانی: گاهی وقت‌ها ما بر اساس احساسات خود نتیجه‌گیری می‌کنیم. مثلاً چون احساس می‌کنیم اضطراب داریم پس در وضعیت خیلی بدی هستیم و شواهد واقعی را نادیده می‌گیریم.
• “بایدها” و “نبایدها”: ذهن ما پر از باید‌ها و نبایدهایی است که هم خودمان و هم دیگران موظف به رعایت آن‌ها هستیم. در واقع بایدها و نبایدهای ما آنچنان سخت‌گیرانه و آنچنان دگم و انعطاف‌ناپذیر و اغراق‌آمیزند که انتظارات غیرواقع‌بینانه‌ای محسوب می‌شوند. “من نباید هیچ اشتباهی مرتکب شوند”. “تو نباید هیچ‌گاه مرتکب اشتباه بشوی”.
• برچسب زدن: برچسب زدن از آن خطاهایی است که کلام ما را نسبت خود و دیگران به طرز ناجوانمردانه‌ای گزنده و نیشدار می‌کند “تو خنگی”، “تو نمی‌فهمی”، “تو مثل باباتی”، و هزاران برچسب دیگر! لابد خودتان حدس می‌زنید که چه زهری در این کلمات وجود دارد.
• شخصی‌سازی: شخصی‌سازی به این معناست که ما خود را مسئول تمامی اتفاقات و اشتباهات مختلف می‌دانیم. اگر مهمانی به خاطر هوای بارانی کنسل شود ما خودمان را مقصر می‌دانیم. به طور کلی با شخصی‌سازی نقش عوامل دیگر را در نظر نمی‌گیریم.
• سرزش کردن دیگران: درست بر عکس شخصی‌سازی، با خطای شناختی سرزنش کردن همیشه دیگران را مقصر هر گونه اتفاق ریز و درشت می‌دانیم و نقش عوامل دیگر از جمله نقش خودمان را در نظر نمی‌گیریم. انگار ما معجزه‌ی خلقتیم و هیچ اشتباهی در رفتار و کردار ما نیست و همیشه این دیگرانند که اشتباه می‌کنند.

گام سوم: تمرکز روی کل شواهد نه تنها اشتباهات

در این مرحله لازم است که خود و دیگران را به صورت یکپارچه و کلی در نظر بگیرید. کسی که اشتباه می‌کند در اکثر مواقع رفتار درست را انجام داده است و اشتباهات عموماً غیرعمدی هستند. هر کسی تلاش می‌کند کار درست را انجام دهد. هر چند که این جمله با باور شما متضاد است اما واقعاً این جمله درست است و این شما هستید که به صورت اغراق‌آمیز فکر می‌کنید.

گام چهارم: شفقت با خود و دیگران

لازم است که با خود و دیگران مهربان‌تر از چیزی باشید که هستید. انسان موجودی است که سهواً و گاهی عمداً دچار اشتباه می‌شود اما اگر او را ببخشیم و راه درست را نشان دهیم یا حل مسئله در پیش بگیریم به نتایج بهتری می‌رسیم. در واقع بخش اعظمی از پژوهش‌های روانشناسی نشان داده است که تنبیه اثرات بسیار ناچیزی در اصلاح رفتار دارد. بنابراین لزومی ندارد که دیگران را تنبیه کنیم.