طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه

همانطور که در مقاله‌های قبلی برایتان توضیح داده‌ام، طرحواره های ناسازگار اولیه وقتی شکل می‌گیرند که نیازهای هیجانی بنیادین ما در دوره کودکی برآورده نشوند. به دلیل اینکه طرحواره‌ها برای تداوم و بقای خودشان تلاش می‌کنند در بزرگسالی ما نیز نمی‌توانیم نیازهای خودمان را برآورده سازیم. تاکنون ۱۸ طرحواره کشف شده است و در این مقاله قصد دارم طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه را توضیح دهم.

طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه بر اساس نیازهای هیجانی بنیادین است. به این معنا که هر نیاز برآورده نشده باعث شکل‌گیری چند طرحواره می‌شود که با هم یک طبقه یا یک حوزه را تشکیل می‌دهند. با من و اسکیمالوژی همراه باشید.

طرحواره چیست؟

من در مقاله دیگری به طور کامل طرحواره های ناسازگار اولیه را تعریف کرده‌ام که می‌توانید به آن مقاله مراجعه کنید. اما به صورت مختصر، طرحواره نوعی ساختار حافظه در مغز ماست که خاطرات و تجربه‌های زندگی ما در آ‌ن‌ها ذخیره شده‌اند. بنابراین هر طرحواره به نوعی برداشت ما از خود، دیگران و دنیا را شامل می‌شود. به طور کلی طرحواره بعد از شکل‌گیری شبیه یک عینک ذهنی عمل می‌کند. ما تمام رویدادهای درونی و بیرونی را با عینک طرحواره‌ای نگاه می‌کنیم. به همین دلیل طرحواره‌های ناسازگار اولیه باعث تحریف واقعیت و برداشت‌های اشتباه از خودمان، دیگران، دنیا و روابط می‌شود.

ما هر تصمیمی که می‌گیریم و انتخابی که انجام می‌دهیم و عملی که از ما سر می‌زند نتیجه یکی از طرحواره‌هایی است که در دوران کودکی‌مان شکل گرفته‌اند. این طرحواره‌ها گاهی مثبت و گاهی منفی هستند.

طرحواره‌درمانی طرحواره‌های منفی را هدف قرار می‌دهد و سعی کرده است با تعریف طرحواره‌های ناسازگار اولیه، طبقه‌بندی آ‌ن‌ها به حوزه‌های مختلف و طراحی تکنیک‌های نیرومند مشکلاتی را که در نتیجه طرحواره‌ها تجربه می‌کنیم کاهش دهد.

از آنجایی که تجربه‌های متعدد و بی‌شماری در طول زندگی کسب کرده‌ایم و بنابراین طرحواره‌های زیادی در ذهن ما وجود دارند، باید به طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه بپردازیم.

طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه

در طرحواره درمانی پنج نیاز هیجانی بنیادین معرفی شده‌ است: دلبستگی، خودگردانی، محدویت‌های واقع‌بینانه، خودجهت‌مندی (آزادی در بیان نیازها) و خودانگیختگی. از آن‌جایی که طرحواره‌درمانی معتقد است هرگاه یک نیاز هیجانی برآورده نشود طرحواره‌ شکل می‌گیرد می‌توانیم طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه را بر اساس نیازهای هیجانی برآورده نشده انجام دهیم.

حوزه اول: بریدگی و طرد

اولین نیاز هیجانی بنیادین، دلبستگی است. دلبستگی به معنای ایجاد روابط امن و پایدار با والدین است. نیاز به دلبستگی به طور کلی شامل امنیت، مراقبت، ثبات، همدلی و پذیرش و احترام است. اگر این نیاز هیجانی برآورده نشود طرحواره های حوزه بریدگی و طرد شکل می‌گیرند. خانواده‌هایی که سرد و بی‌عاطفه هستند و می‌توان آن‌ها را طردکننده در نظر گرفت و یا در ابراز عشق و محبت خود غیرقابل پیش‌بینی عمل می‌کنند نیاز به دلبستگی را برآورده نمی‌کنند و حوزه بریدگی و طرد شکل می‌گیرد. در طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه، اولین طبقه شامل طرحواره‌های رهاشدگی، بی‌اعتمادی، نقص/شرم، محرومیت عاطفی و انزوای اجتماعی می‌شود.

۱. طرحواره رهاشدگی/بی‌ثباتی

طرحواره رهاشدگی مبتنی بر این فرض است که افراد مهم زندگی در تأمین نیازهای عاطفی و دلبستگی غیرقابل اعتماد هستند و نمی‌توانند حمایت هیجانی کافی فراهم کنند. کسی که طرحواره رهاشدگی دارد عموماً بر این باور است که دیگران دیر یا زود او را تنها می‌گذارند، شخص دیگری را ترجیچ می‌دهند و یا اینکه حضورشان بی‌فایده است.

خانواده‌هایی که طلاق می‌گیرند، یکی از والدین به دلیل مرگ یا هر دلیل دیگری غایب است و یا خانواده درگیر مشاجره‌ها و جنجال‌هایی است که بیم فروپاشی آن وجود دارد باعث شکل گیری رهاشدگی می‌شوند.

۲. طرحواره بی‌اعتمادی/بدرفتاری

این طرحواره این باور را شامل می‌شود که دیگران به نحوی قصد آسیب زدن، فریب دادن، دروغگویی، بدرفتاری، تحقیر کردن و سوءاستفاده را دارند. از نظر کسی که این طرحواره را دارد دیگران از روی عمد دست به این رفتارها می‌زنند.

۳. طرحواره محرومیت عاطفی

فردی که این طرحواره را دارد معتقد است که درخواست حمایت و محبت از دیگران بی‌فایده است زیرا انتظار ندارد که آن‌ها به نیازهایش پاسخ بدهند. این فرد معمولاً در دوره کودکی از حمایت، محبت و همدلی از سوی افراد مهم زندگی‌اش محروم شده است. به همین دلیل در طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه این طرحواره در حوزه بریدگی و طرد قرار دارد.

۴. طرحواره نقص/شرم

کسی که این طرحواره را دارد معقتد است که نخواستنی و بی‌ارزش است. او فکر می‌کند نقص‌هایی دارد که باعث می‌شود دیگران او را دوست نداشته باشند. این طرحواره باعث حساسیت بیش از حد به انتقاد، سرزنش و مقایسه می‌شود. اگر این طرحواره وجود داشته باشد فرد در حضور دیگران احساس ناامنی می‌کند زیرا نقص‌های او باعث شرمساری بیش از حد می‌شوند.

۵. طرحواره انزوای اجتماعی

در طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه، طرحواره انزوای اجتماعی نیز در حوزه بریدگی و طرد قرار گرفته است. این طرحواره باعث می‌شود که شما اعتقاد داشته باشید به شدت با دیگران متفاوت هستید و به هیچ جمع و گروهی تعلق ندارید. شما به این نتیجه رسیده‌اید که بهتر است از دیگران فاصله بگیرید. این طرحواره به دنبال محرومیتهای خارج از خانواده شکل می‌گیرد. به عنوان مثال در مدرسه، بچه‌ها او را وارد بازی نکرده‌اند.

حوزه دوم: خودگردانی و عملکرد مختل

دومین حوزه در طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه مربوط به طرحواره‌هایی است که اصولاً نتیجه شکست کودک در رسیدن به استقلال و عملکرد مستقل است. بنابراین طرحواره های حوزه دوم با احساس شایستگی، کفایت و هویت همراه هستند. عموماً عزت نفس، استقلال و هویت افرادی که این طرحواره‌ها را دارند آسیب دیده است.

۶. طرحواره وابستگی/بی‌کفایتی

اگر کسی معتقد باشد که نمی‌تواند مسئولیت‌های روزمره‌اش را به تنهایی و بدون دریافت کمک از دیگران انجام دهد دچار طرحواره وابستگی است. این فرد ممکن است حتی قادر به مراقبت از خودش نباشد و نتواند تصمیم‌گیری کند. احساس درماندگی نیز با این طرحواره همراه است.

۷. طرحواره آسیب‌پذیری به ضرر یا بیماری

ترس افراطی مبنی بر اینکه فاجعه‌ای در راه است و فرد نمی‌تواند جلوی آن را بگیرد نشانگر طرحواره آسیب پذیری است. در طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه این طرحواره در حوزه دوم قرار گرفته است. اتفاقات پزشکی مانند حمله قلبی یا دچار شدن به بیماری‌های مختلف، اتفاقات روانی مانند ترس از دیوانه شدن و اتفاقات میحطی مانند تصادف، زلزله، گیر کردن در آسانسور، همگی از نشانه‌های طرحواره آسیب‌پذیری هستند.

۸. طرحواره خود تحول‌نیافته/گرفتار

این طرحواره بر اساس ارتباط عاطفی شدید و بیش از حد نزدیک با والدین شکل می‌گیرد که به بهای از دست رفتن فردیت و هویت فرد است. این طرحواره باعث می‌شود که شما فکر کنید که بدون حضور والدینتان توانایی زندگی کردن و شاد بودن را ندارید. درواقع تمامی نظرات، عقاید و علایق شما به والدین‌تان بستگی دارد. شما احساس هویت جداگانه‌ای ندارید و اغلب با احساس پوچی، سردرگمی یا بی‌هدفی درگیر هستید.

۹. طرحواره شکست

اگر فردی معتقد باشد که از همسالان خود عقب افتاده است و زندگی را باخته و در هر کاری شکست می‌خورد به احتمال زیاد دچار طرحواره شکست است. او باور دارد که احمق، بی‌عرضه، بی‌استعداد، بی‌سواد و بی‌شخصیت است. او احساس می‌کند نسبت به دیگران موفقیت‌های کمتری به دست آورده است.

حوزه سوم: محدودیت‌های مختل

سومین حوزه در طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه مربوط به برآورده نشدن نیاز به وجود محدودیت‌های واقع‌بینانه در زندگی شخصی و اجتماعی است. زندگی پر از محدودیت است: ما باید برای شرایط سخت برنامه‌ریزی کنیم، باید تکالیفی را انجام دهیم که لذت‌بخش نیستند، باید نوبت را رعایت کنیم و … تمامی این محدودیت‌ها برای رشد سالم شخصیت ما ضروری هستند.

۱۰. طرحواره استحقاق/بزرگ‌منشی

فردی که این طرحواره را دارد معقتد است که از دیگران بهتر است و نسبت به آن‌ها برتری دارد. او نمی‌تواند روابط متقابل اجتماعی را تحمل کند و برای خودش حقوق ویژه‌ای قائل است. او همیشه حق به جانب است. او بدون اینکه منطقی بودن خواسته‌هایش را در نظر بگیرد، بدون اینکه شرایط ارضای نیازها را بسنجد و بدون اینکه دیگران را مد نظر قرار دهد دلش می‌خواهد که نیازهایش فوراً برآورده شود. او ممکن است دیگران را کنترل کند، با دیگران همدلی نکند و از دیگران برای رسیدن به اهدافش استفاده ابزاری کند.

۱۱. طرحواره خویشتن‌داری ناکافی

این طرحواره از این جهت در طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه در حوزه محدودیت‌های مختل قرار گرفته است که باعث می‌شود فرد به در کنترل خویش مشکلات عمده‌ای داشته باشد. او نمی‌تواند ناکامی‌های نرمال را تحمل کند. او توانایی پایبندی به برنامه‌های خود را ندارد. اهمال کاری و به تعویق انداختن کارهای مهم زندگی و نیمه‌تمام ماندن پرونده‌های تحصیلی و شغلی از ویژگی‌های اوست. او از درد، تعارض، سختی، مسئولیت و تعهد گریزان است.

حوزه چهارم: دیگرجهت‌مندی

چهارمین حوزه در فهرست طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه متعلق به طرحواره‌هایی است که در آن‌ها فرد به جای اینکه خودش را محور زندگی قرار دهد همیشه به دنبال رسیدگی به نیازهای دیگران، اطاعت از آن‌ها یا جلب توجه آن‌هاست.

۱۲. طرحواره خودقربانگری

این طرحواره باعث می‌شود که فرد همیشه به صورت داوطلبانه به فکر رسیدگی به نیازهای دیگران باشد و در این راه نیازهای خودش را قربانی کند. او مدام از خودش می‌زند تا به دیگران خدمت‌رسانی کند. او از درد دیگران ناراحت می‌شود، احساس گناه می‌کند و تلاش می‌کند با افراد نیازمند در رابطه باشد.

۱۳. طرحواره فرمان‌پذیری

در طرحواره فرمان‌پذیری کنترل خود را به دیگران می‌سپارد، زیرا احساس می‌کند این راهی برای جلوگیری از خشم، انتقام یا رها شدن است. این طرحواره باعث می‌شود که فرد احساس کند نیازها و امیال خودش اهمیتی ندارند.

۱۴. طرحواره تأییدطلبی

تأکید افراطی بر گرفتن تأیید، و توجه از دیگران نمایانگر طرحواره تأییدطلبی است. او احساس واقعی از خویشتن را کنار می‌گذارد تا بتواند تأیید دیگران را بدست بیاورد. احساس ارزشمندی او وابسته به واکنش دیگران است. او روی مقام، منزلت اجتماعی، پول، ظاهر یا پیشرفت به صورت افراطی سرمایه‌گذاری می‌کند زیرا اینها روش‌هایی برای گرفتن تأیید است.

حوزه پنجم: گوش به زنگی و بازداری افراطی

در طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه، پنجمین حوزه به طرحواره‌هایی اختصاص دارد که مشخصه آن‌ها گوش‌به‌زنگی و بازداری است. یکی از نیازهای برآورده نشده، خودانگیختگی و تفریح است که وقتی برآورده نمی‌شود این طرحواره‌ها شکل می‌گیرند. افرادی که این نیازهای خود را نادیده می‌گیرند که منطقی به نظر برسند، به موفقیت برسند، اخلاقی باشند و قواعد را رعایت کنند و همچنین افرادی که از اشتباه کردن خود و دیگران می‌ترسند و دنیا را جای بدی می‌دانند دچار طرحواره‌های این حوزه هستند.

۱۵. طرحواره منفی‌گرایی/بدبینی

این طرحواره سبب‌ساز تمرکز افراطی روی جنبه‌های منفی زندگی مانند درد، بیماری، فقدان، احساس گناه، اشتباهات بالقوه و تصمیمات اشتباه است. علاوه بر این، منفی‌گرایی باعث نادیده گرفتن جنبه‌های مثبت زندگی می‌شود. این طرحواره باعث ترس مفرط از اشتباه کردن می‌شود که ممکن است منجر به ورشکستگی مالی، از دست دادن، تحقیر یا گیر افتادن در یک موقعیت بد شود.

از آنجا که نتایج منفی و بالقوه اغراق آمیز در نظر گرفته می‌شوند افرادی که این طرحواره را دارند دچار نگرانی مزمن، گوش‌به‌زنگی زیاد و غر زدن و بلاتکلیفی هستند.

۱۶. طرحواره بازداری هیجانی

بازداری احساسات، ابراز نکردن هیجانات و غیرمنطقی دانستن آن‌ها نشانه بازداری هیجانی است. بازداری هیجانی به طور معمول برای اجتناب از تأیید نشدن توسط دیگران، احساس شرمندگی یا از دست دادن کنترل بر تکانه‌های فرد صورت می‌گیرد. این افراد بیشتر از هر احساسی خشم، شادی، برانگیختگی جنسی و بیان آسیب‌پذیری‌های خود را بازداری می‌کنند. علاوه بر این آن‌ها تأکیده عمده‌ای روی عملکرد عقلانی دارند.

۱۷. طرحواره معیارهای سخت‌گیرانه

این طرحواره باعث ایجاد معیارهای بلندپروازانه مرتبط به رفتار و عملکرد می‌شود. شخص باید تلاش کند به این معیارها دست پیدا کند. معمولا این اعمال برای جلوگیری از انتقاد رخ می‌دهند. سخت‌گیری بیش از حد به خود و دیگران، لذت نبردن از زندگی، از بین رفتن آرامش، سلامت، عزت نفس، احساس ارزشمندی و روابط رضایت‌بخش در این طرحواره دیده می‌شود.

۱۸. طرحواره تنبیه

آخرین طرحواره که بر اساس طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه در حوزه گوش به زنگی قرار گرفته طرحواره تنبیه است. این طرحواره شامل این عقیده است که افراد باید به خاطر اشتباهاتشان شدیدا مورد تنبیه قرار بگیرند. این طرحواره شامل عصبانیت، بی‌صبری، تنبیه‌گری و بی‌حوصلگی با افرادی است که معیارها و انتظارات فرد را برآورده نمی‌کنند.

در این طرحواره بخشش اشتباهات خود فرد و دیگران بسیار مشکل است؛ زیرا فرد شرایط خاص، مشکلات دیگران و همدلی با احساسات دیگران را در نظر نمی‌گیرد.

کلام آخر

ما در این مقاله طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه را بر اساس برآورده نشدن نیازهای هیجانی پنج‌گانه بیان کردیم. به طور کلی طرحواره های ناسازگار اولیه به پنج حوزه تقسیم می‌شوند: بریدگی و طرد، خودگردانی و عملکرد مختل، محدودیت‌های مختل، دیگرجهت‌مندی و در نهایت گوش‌به‌زنگی و بازداری افراطی.

البته در سالهای اخیر دو نیاز هیجانی بنیادین دیگر و سه طرحواره جدید نیز کشف شده است که من در مقاله مرتبط با معرفی نیازهای هیجانی بنیادین در طرحواره‌درمانی آ‌ن‌ها را معرفی کرده‌ام.

به خاطر داشته باشید که طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه بر اساس مشاهدات بالینی صورت گرفته است نه بر اساس پژوهش‌های تجربی. از این رو می‌توان به اشکال دیگری نیز دست به طبقه بندی طرحواره های ناسازگار اولیه زد.