اختلالات خواب و بیداری: تشخیص و درمان

در این مقاله به اختلالات خواب و بیداری می‌پردازیم و سعی می‌کنیم طبقه‌بندی اختلالات خواب را بر اساس کتاب راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) را معرفی کنیم. با همراه باشید.

ما انسان‌ها در طول زندگی، یک سوم وقت خود را به خواب اختصاص می‌دهیم. خواب با کیفیت و خوابیدن در زمان‌های مناسب، به اندازه آب و غذا برای بقای ما ضروری است. بدون خواب امکان ایجاد و حفظ مسیرهای عصبی که در یادگیری نقش دارند وجود ندارد و محرومیت از خواب، تمرکز، پاسخ‌دهی و واکنش سریع را دشوار می‌سازد.

مطالعاتی که در مورد خواب و اختلالات خواب انجام شده است نشان می‌دهد که خواب برای تعدادی از عملکردهای مغزی اهمیت حیاتی دارد مانند نحوه ارتباط سلول‌های عصبی (نورون‌ها) با یکدیگر. در واقع، مغز و بدن در طول خواب فعالیت خود را حفظ می‌کنند. یافته‌های جدیدتر نشان می‌دهند که خواب برای مغز، نقش پاک‌کنندگی دارد به این معنا که مواد شیمیایی سمی که در نتیجه فعالیت مغز ایجاد می‌شود را از بین می‌برد.

علی‌رغم پژوهش‌ها و مطالعات بی‌شماری که در مورد خواب انجام شده است هنوز هدف زیستی خواب به عنوان یک راز ناشناخته باقی مانده است. خواب تقریباً بر هر نوع بافت و سیستم بدن تأثیر می‌گذارد – از مغز، قلب و ریه‌ها گرفته تا متابولیسم، عملکرد سیستم ایمنی، خلق و مقاومت در برابر بیماری‌ها.

تحقیقات نشان می‌دهد که کمبود خواب مزمن یا خواب کم کیفیت، خطر ابتلا به اختلالاتی از جمله فشار خون بالا، بیماری‌های قلبی عروقی، دیابت، افسردگی و چاقی را افزایش می‌دهد.

خواب یک فرآیند پیچیده و پویاست و برای درک اختلالات خواب باید ابتدا بفهمیم که نیاز به خواب چگونه در بدن و مغز تنظیم می‌شود و بدانیم که در طول خواب در مغز چه اتفاقاتی رخ می‌دهد. بنابراین قبل از توضیح اختلالات خوب اجازه بدهید که یک مرور مختصری بر نحوه تنظیم خواب و رویدادهای مغزی مرتبط با آن‌ داشته باشیم.

آناتومی خواب

چندین ساختار مغزی در خواب و تنظیم آن نقش دارند:

هیپوتالاموس، ساختاری در اعماق مغز، حاوی گروه‌هایی از سلول‌های عصبی است که به عنوان مراکز کنترل خواب و برانگیختگی در آن‌ها قرار دارد. درون هیپوتالاموس، هسته سوپراکیاسماتیک (suprachiasmatic nucleus, SCN) وجود دارد – مجموعه‌ای از هزاران سلول که اطلاعات مربوط به قرار گرفتن در معرض نور را مستقیماً از چشم دریافت می‌کنند و ریتم رفتاری شما را کنترل می‌کنند.

برخی از افراد مبتلا به آسیب به SCN در طول روز به طور نامنظم می‌خوابند زیرا نمی‌توانند ریتم شبانه‌روزی خود را با چرخه روشنایی-تاریکی مطابقت دهند.

ساقه مغز، با هیپوتالاموس ارتباط برقرار می‌کند تا انتقال بین بیداری و خواب را کنترل کند (ساقه مغز شامل ساختارهایی به نام پونز، مدولا و مغز میانی است). سلول‌های خواب در هیپوتالاموس و ساقه مغز ماده شیمیایی به نام GABA تولید می‌کنند که فعالیت مراکز برانگیختگی را در هیپوتالاموس و ساقه مغز کاهش می‌دهد.

ساقه مغز (به ویژه پون و مدولا) نیز نقش ویژه‌ای در خواب REM ایفا می‌کند و سیگنال‌هایی برای شل کردن عضلات ضروری برای وضعیت بدن و حرکات اندام می‌فرستد، به طوری که ما رویاهای خود را عملی نکنیم.

تالاموس به عنوان یک ایستگاه تقویتی بین راهی اطلاعات مرتبط با حواس پنجگانه به قشر مغز است. در بیشتر مراحل خواب، تالاموس ساکت می‌شود و به شما امکان می‌دهد دنیای بیرون را تنظیم کنید. اما در طول خواب REM، تالاموس فعال است و تصاویر، صداها و سایر احساساتی را که رویاهای ما را پر می‌کند، به قشر مغز می‌فرستد.

غده صنوبری که در دو نیمکره راست و چپ مغز قرار دارد، سیگنال‌هایی را از SCN دریافت می‌کند و تولید هورمون ملاتونین را افزایش می‌دهد، که به نوبه‌ی خود باعث می‌شود پس از خاموش شدن چراغ‌ها بخوابید.

افرادی که بینایی خود را از دست داده‌اند و نمی‌توانند چرخه طبیعی بیداری و خواب خود را با استفاده از نور طبیعی هماهنگ کنند، می‌توانند الگوهای خواب خود را با مصرف مقادیر کمی ملاتونین در زمان مشخص در روز تثبیت کنند. دانشمندان معتقدند که ترشح ملاتونین در طول زمان برای تطبیق ریتم شبانه‌روزی بدن با چرخه بیرونی نور و تاریکی مهم هستند.

ناحیه قاعده‌ای مغز جلویی، نزدیک جلو و پایین مغز، خواب و بیداری را نیز تقویت می‌کند، در حالی که بخشی از مغز میانی به عنوان یک سیستم برانگیختگی عمل می‌کند. آزاد شدن آدنوزین (یک محصول جانبی شیمیایی مصرف انرژی سلولی) از سلول‌های قاعده‌ای پیش‌مغز و احتمالاً سایر نواحی به خواب شما کمک می‌کند. کافئین با مسدود کردن عملکرد آدنوزین با خواب آلودگی مقابله می‌کند.

آمیگدال، ساختاری بادام‌شکل که در پردازش احساسات نقش دارد، در طول خواب REM به طور فزاینده‌ای فعال می‌شود.

مکانیسم‌های خواب

دو مکانیسم بیولوژیکی داخلی – ریتم شبانه‌روزی و هموستاز – با هم کار می‌کنند تا زمان بیداری و خواب را تنظیم کنند.

ریتم‌های شبانه‌روزی (Circadian rhythms) طیف وسیعی از عملکردها، شامل نوسانات روزانه در بیداری، دمای بدن، متابولیسم و ترشح هورمون‌ها را هدایت می‌کنند. آنها زمان خواب را کنترل می‌کنند و باعث خواب آلودگی  در شب و تمایل  به بیدار شدن در صبح بدون زنگ هشدار می‌شوند.

ساعت بیولوژیکی بدن شما که تقریباً 24 ساعته است، بیشتر ریتم‌های شبانه‌روزی را کنترل می‌کند. ریتم‌های شبانه روزی با نشانه‌های محیطی (نور، دما) در مورد زمان واقعی روز همگام می‌شوند، اما حتی در غیاب نشانه‌ها نیز کار خود را انجام می‌دهد.

هموستاز خواب و بیداری (Sleep-wake homeostasis) نیاز به خواب را پیگیری می‌کند. محرکِ خوابِ هومئوستاتیک به بدن یادآوری می‌کند که بعد از یک زمان مشخص بخوابد و همچنین شدت خواب را تنظیم می‌کند. در طول روز به طور پیوسته میل به خواب نیرومندتر می‌شود و باعث می‌شود بعد از یک دوره محرومیت از خواب طولانی‌تر و عمیق‌تر بخوابید.

عواملی که بر نیازهای خواب و بیداری تأثیر می‌گذارد عبارتند از شرایط پزشکی، داروها، استرس، محیط خواب، خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها. اما چیزی که از همه بیشتر بر نیاز به خواب و بیداری تأثیر می‌گذارد قرار گرفتن در معرض نور است. سلول‌های تخصصی در شبکیه چشم، نور را پردازش می‌کنند و به مغز می‌گویند که آیا روز است یا شب و می‌توانند چرخه خواب و بیداری ما را پیش ببرند یا آن را به تاخیر بیاندازند.

کارگران شیفت شب اغلب هنگام رفتن به رختخواب در به خواب رفتن مشکل دارند و همچنین در بیدار ماندن در محل کار مشکل دارند زیرا ریتم طبیعی شبانه‌روزی و چرخه خواب و بیداری آنها مختل می‌شود. در مورد جت لگ (jet lag)، ریتم‌های شبانه‌روزی با زمانی از روز که مردم به منطقه زمانی متفاوت پرواز می‌کنند، هماهنگ نمی‌شوند و باعث عدم تطابق بین ساعت درونی آنها و ساعت واقعی می‌شود.

نقش ژن‌ها و انتقال‌دهنده‌های عصبی

سیگنال‌های شیمیایی برای خواب

وقتی ما برای خواب آماده می‌شویم، مجموعه‌ای از نورون‌های محرک خواب در بسیاری از قسمت‌های مغز فعال‌تر می‌شوند. مواد شیمیایی خاصی به نام انتقال‌دهنده‌های عصبی می‌توانند فعالیت سلول‌هایی را که سیگنال‌های برانگیختگی یا آرامش را نشان می‌دهند، «خاموش» یا کاهش دهند. به عنوان مثال گابا (GABA) با خواب، آرامش عضلانی و آرام شدن همراه است.

در مقابل نوراپی‌نفرین و اورکسین (که هیپوکرتین نیز نامیده می‌شود) برخی از قسمت‌های مغز را در طول بیداری فعال نگه می‌دارند. سایر انتقال‌دهنده‌های عصبی که خواب و بیداری را شکل می‌دهند عبارتند از: استیل‌کولین، هیستامین، آدرنالین، کورتیزول و سروتونین.

ژن‌ها و خواب

ژن‌ها ممکن است نقش مهمی در میزان خواب مورد نیاز ما داشته باشند. دانشمندان چندین ژن مرتبط با اختلالات خواب و خواب را شناسایی کرده‌اند، از جمله ژن‌هایی که تحریک‌پذیری نورون‌ها را کنترل می‌کنند و ژن‌های «ساعت» مانند Per، tim و Cry که بر ریتم شبانه‌روزی و زمان خواب ما تأثیر می‌گذارند.

مطالعات ژنوم، مکان‌هایی را بر روی کروموزوم‌های مختلف شناسایی کرده‌اند که حساسیت ما را به اختلالات خواب افزایش می‌دهند. همچنین ژن‌های مختلفی با اختلالات خواب مانند نارکولپسی و سندرم پای بی‌قرار شناسایی شده‌اند. برخی از ژن‌های بیان‌شده در قشر مغز و سایر نواحی مغز سطح بیان خود را بین خواب و بیداری تغییر می‌دهند.

چندین مدل ژنتیکی – از جمله کرم، مگس میوه و گورخرماهی – به دانشمندان کمک می‌کنند تا مکانیسم‌های مولکولی و انواع ژنتیکی دخیل در اختلالات خواب و خواب طبیعی را شناسایی کنند.

اختلالات خواب

اختلالات خواب شرایطی هستند که بر کیفیت و مدت خواب تأثیر می‌گذارند. برخی از اختلالات خواب شامل آپنه خواب، بی‌خوابی و سندرم پای بی‌قرار است. علائم اختلالات خواب ممکن است شامل خروپف و مشکل در به خواب رفتن باشد که منجر به محرومیت از خواب و تأثیر بر کیفیت زندگی و سلامت کلی فرد می‌شود. در DSM-5 ده نوع مختلف از انواع اختلالات خواب معرفی شده است:

اختلالات خواب اغلب با افسردگی، اضطراب، و تغییرات شناختی همراه هستند که باید در برنامه‌ریزی و مدیریت درمان به آن‌ها رسیدگی شود.

اختلال بی‌خوابی

یکی از اختلالات خواب، اختلال بی‌خوابی است. ویژگی اصلی اختلال بی‌خوابی، نارضایتی از کیفیت یا کمیت خواب همراه با شکایت‌هایی در مورد مشکل شروع کردن و حفظ کردن خواب است. طبق آکادمی پزشکی خواب آمریکا، بی‌خوابی به عنوان مشکل در به خواب رفتن یا ماندن در خواب تعریف می‌شود که با اختلالات روزانه مرتبط با آن مشکلات خواب همراه است.

بی‌خوابی شایع‌ترین اختلال خواب است که حدود 10 درصد از بزرگسالان با آن مشکل دارند و بین ۳۰ تا ۴۰ درصد هرازگاهی با آن دست و پنجه نرم می‌کنند.

بی‌خوابی اشکال مختلفی دارد. برخی افراد در به خواب رفتن مشکل دارند، که به این صورت تعریف می شود که قبل از چرت زدن بیش از ۲۰ تا ۳۰ دقیقه در رختخواب بگذرانند. برخی دیگر مکررا از خواب بیدار می‌شوند یا خیلی زود بیدار می‌شوند و نمی‌توانند دوباره بخوابند. برخی از افراد ترکیبی از انواع مختلف دارند.

اختلال پرخوابی

یکی دیگر از اختلالات خواب، اختلال پرخوابی است. فرد مبتلا به اختلال پرخوابی در طول شب و روز نیاز به خواب دارد. علاوه بر این، حتی اگر خواب او در طول شب به میزان کافی باشد باز هم خستگی‌شان در نمی‌رود و طول روز خواب‌آلوده هستند. آنها معمولاً در محل کار، هنگام غذا یا هر جای دیگری می‌خوابند

حمله خواب

حمله خواب یا نارکولپسی نوعی از اختلالات خواب است که با خواب آلودگی بیش از حد در طول روز مشخص می‌شود. حمله خواب می‌تواند عمیق باشد و ممکن است منجر به به خوابیدن در موقعیت‌های نامناسب، مانند هنگام کار یا رانندگی با ماشین شود.

اختلالات خواب مرتبط با تنفس

اختلالات خواب مرتبط با تنفس سه اختلال را در برمی‌گیرد: وقفه تنفسی انسدادی در خواب، وقفه تنفسی مرکزی در خواب و هیپوونتیلاسیون.

• وقفه تنفسی انسدای در خواب: این اختلال با دوره‌های مکرر انسداد (وقفه‌ها و تنفس‌های سطحی) مسیر جریان هوای فوقانی (حلقی) هنگام خواب مشخص می‌شود. منظور از وقفه تنفسی فقدان کامل جریان هوا و تنفس سطحی به کاهش جریان هوا اشاره دارد.
• وقفه تنفسی مرکزی در خواب: اختلالی است که در آن تنفس به طور مکرر در طول خواب متوقف می‌شود. آپنه خواب مرکزی به این دلیل رخ می‌دهد که مغز سیگنال‌های مناسبی را به ماهیچه‌هایی که تنفس شما را کنترل می‌کنند ارسال نمی‌کند.
• هیپو ونتیلاسیون: هیپوونتیلاسیون مرتبط با خواب، تنفسی است که در طول خواب کافی نیست. تنفس یا خیلی کم عمق است یا خیلی کند. هیپوونتیلاسیون مرتبط با خواب یک اختلال مرتبط با تنفس است که خواب طبیعی را مختل می‌کند. هیپوونتیلاسیون مرتبط با خواب می‌تواند به دلیل تنفس کم عمق، انسداد راه‌های هوایی یا آسیب ریه‌ها باشد.

اختلالات خواب – بیداری ریتم شبانه‌روزی

اختلالات خواب – بیداری ریتم شبانه‌روزی که به عنوان اختلالات چرخه خواب و بیداری نیز شناخته می‌شود، مشکلاتی هستند که زمانی رخ می‌دهند که ساعت داخلی بدن شما که به شما می‌گوید زمان خواب یا بیدار شدن است، با محیط شما هماهنگ نیست.

اختلالات برانگیختگی خواب بدون حرکت سریع چشم

اختلالات برانگیختگی خواب بدون حرکت سریع چشم (NREM) طبقه‌ای از اختلالات خواب است که شامل دوره‌های مکرر بیداری ناقص از خواب است که معمولاً شامل خواب‌گردی و وحشت شبانه است. این برانگیختگی‌ها یا بیداری‌ها معمولاق در یک‌سوم اول شب رخ می‌دهد و هنگام بیداری در صبح، افراد هیچ خاطره‌ای از آن‌ها ندارند.

اختلال کابوس

یکی از اختلالات خواب، اختلال کابوس است. کابوس خواب آزاردهنده‌ای است که با احساسات منفی همراه است، مانند اضطراب یا ترس که شما را بیدار می‌کند. کابوس در کودکان شایع است اما در هر سنی ممکن است رخ دهد. اختلال کابوس (ND) یک اختلال خواب است که در آن فرد به طور مداوم “رویاهای ترسناک، واضح یا نگران‌کننده” را تجربه می‌کند که به عنوان کابوس تعریف می‌شود و ناگهان او را از خواب بیدار می‌کند.

اختلال رفتار خواب با حرکت سریع چشم (REM)

اختلال رفتار خواب با حرکات سریع چشم (REM) یک اختلال خواب است که در آن شما به صورت فیزیکی رویاهای واضح و اغلب ناخوشایند را با صداهای صوتی و حرکات ناگهانی و اغلب خشن دست و پا در طول خواب REM نشان می‌دهید – که گاهی اوقات به آن رفتار رویاپردازی می‌گویند.

نشانگان پای بی‌قرار

سندرم پاهای بی‌قرار (RLS)، باعث ایجاد احساسات ناخوشایند یا ناراحت‌کننده در پاها و میل مقاومت‌ناپذیر برای حرکت دادن آنها می‌شود. علائم معمولاً در اواخر بعدازظهر یا عصر رخ می‌دهد و اغلب در شب، هنگام استراحت، مانند نشستن یا دراز کشیدن در رختخواب، شدیدتر است. همچنین ممکن است زمانی رخ دهد که فرد غیرفعال باشد و برای مدت طولانی بنشیند (مثلاً هنگام سفر با هواپیما یا تماشای فیلم).