اختلال وسواس فکری عملی (OCD): تشخیص و درمان

اختلال وسواس فکری عملی (OCD)

اختلال وسواس فکری عملی (OCD) یک وضعیت سلامت روان است که در درجه‌ی اول با چرخه‌ای از وسواس‌های فکری و وسواس‌های فکری مشخص می‌شود.

اختلال وسواس فکری عملی با افکار و امیال پایدار و مهارناپذیر (وسواس‌های فکری) و نیاز به تکرار پی در پی اعمال خاص (وسواس عملی) مشخص می‌شود.

البته اکثر ما هر از گاهی افکار ناخواسته‌ای داریم که مانند آگهی تلویزیونی مدام در سرمان تکرار می‌شود و هر از چندگاهی به شیوه‌ای رفتار می‌کنیم که تکراری و خطرناک و شرم‌آور است. برای تشخیص اختلال وسواس فکری عملی، وسواس‌های فکری و وسواس‌های عملی باید یا باعث رنج و ناراحتی چشمگیر شوند یا در عملکرد شخص اختلال ایجاد کنند.

وسواس‌های فکری

وسواس‌های فکری افکار، تصاویر ذهنی یا تکانه‌های مزاحم و مکرری هستند که ناخواسته به ذهن می‌آیند، مهار نشدنی‌اند (یعنی شخص نمی‌تواند جلوی آن‌ها را بگیرد) و معمولاً برای شخصی که گرفتار آن‌هاست نامعقول به نظر می‌رسند.

شایع‌ترین وسواس‌های فکری به ترس از آلودگی، تکانه‌های جنسی یا پرخاشگری و مشکلات جسمی مربوط می‌شوند. اشخاص دچار وسواس‌های فکری ممکن است مستعد تردید‌های شدید، اهمال کاری و بی‌تصمیمی نیز باشند.

برخی از نمونه های رایج از افکار وسواسی که افراد مبتلا به این بیماری تجربه می کنند عبارتند از: 3

• افکار آسیب رساندن به خود یا آسیب رساندن به دیگران
• فکر آلوده شدن به میکروب یا خاک و بیمار شدن
• افکار جنسی نامناسب
• با وسواس فکری به تقارن و نظم اشیا.
• افکار تهاجمی یا خشونت آمیز
• فکر کردن به نظم و تقارن اجسام بی ضرر، مانند خودکارهای روی میز
• افکار وسواسی در مورد دین

وسواس‌های عملی

رفتارها یا اعمال ذهنی تکراری و آشکار افراطی هستند که شخص احساس می‌کند وادار به انجام آن‌ها می‌شود تا اضطرابی را که افکار وسواسی ایجاد می‌کنند کاهش دهد یا از وقوع فاجعه پیشگیری کند. به وسواس‌های عملی، اجبار نیز می‌گویند.

شخصی که عمل وسواسی دارد از پیامدهای وحشتناک در صورت انجام ندادن آن می‌‌ترسد. اینکه چنین عملی به شکل آشکار یا ذهنی با چه فراوانی مطلقی تکرار می‌شود، ممکن است حیرت‌آور باشد. وسواس‌های عملی که معمولاً گزازش می‌شوند عبارت‌اند از:

• به دنبال پاکیزگی و نظم بودن، گاهی از طریق تشریفات مفصل
• اجرای اعمال تکرای، که به شیوه‌ی سحرآمیزی محافظت‌کننده‌اند، مانند شمردن یا لمس عضوی از بدن
• وارسی پی در پی برای اطمینان از اینکه کارهای خاصی انجام شده است – برای ماثل هفت یا هشت بار بازگشت پی در پی برای مطمئن شدن از اینکه چراغ‌ها خاموش‌اند، شیرهای گاز یا شیرهای آب یا پنجره‌ها بسته‌اند و درها فقل‌اند.

۷۸ درصد اشخاص دچار وسواس عملی، تشریفات خود را کم و بیش احمقانه یا بی‌معنی می‌دانستند اگرچه قادر نبودند دست از اجرای آن‌ها بردارند.

سن شروع اختلال وسواس فکری عملی

اختلال وسواس فکری عملی معمولاً قبل از ۱۰ سالگی یا در اواخر نوجوانی و اوایل بزرگسالی شروع می‌شود. این اختلال درکودکان دوساله نیز توصیف شده است.

شروع زودهنگام در میان مدران شایع‌تر است؛ شروع دیرهنگام در میان زنان شایع‌تر است و معمولا با وسواس‌های عملی مرتبط با پاکیزه بودن و تمیزی رابطه دارند.

اختلال وسواس فکری عملی معمولاً تأثیر بدی بر روابط نزدیک دارد. اشخاصی که نیاز مقاومت‌ناپذیر به شستن به مکرر دست‌ها در ده‌دقیقه، دست زدن به هر دستگیره‌ی دری که از جلوی آن عبور می‌کنند، یا شمردن تمام کاشی‌های کف حمام بر آن‌ها تحمیل می‌شود، احتمال دارد باعث نگرانی یا حتی رنجش اعضای خانواده، دوستان و همکاران شوند.

تشخیص اختلال وسواسی فکری عملی

روانشناسان و روانپزشکان برای تشخیص OCD از کتاب راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی که توسط انجمن روانشناسی آمریکا منتشر می‌شود استفاده می‌کنند:

علت‌شناسی اختلال وسواس فکری عملی

• بیش‌فعالی برخی نواحی مغز. مطالعات تصویربرداری از مغز نشان می‌دهد که سه ناحیه از مغز که ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند در اشخاص دچار OCD فعالیت غیرعادی دارند:
  • قشر حدقه‌ای پیشانی: ناحیه‌ای از لوب پیشانی که درست بالای چشم‌ها قرار دارد
  • هسته‌ی دمی: بخشی از عقده‌های پایه
  • کمربند قدامی
  • هنگامی که افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی اشیایی را نشان می‌دهند که معمولاً باعث ایجاد علائم می‌شود مانند دست‌های کثیف، فعالیت در این سه ناحیه افزایش می‌یابد.

یک نظریه دیگر این است که OCD از شکست در مداری در مغز ناشی می شود که بسیاری از افکار، ایده ها و تکانه های روزانه ما را فیلتر یا “سانسور” می کند. اگر مبتلا به OCD هستید، مغز شما ممکن است در تصمیم گیری برای خاموش کردن افکار و تکانه ها مشکل داشته باشد. در نتیجه، ممکن است وسواس و/یا اجبار را تجربه کنید. خرابی این سیستم ممکن است به اختلالات سروتونین مربوط باشد.

• عوامل رفتاری در وسواس‌های عملی. مدل‌های رفتاری، وسواس‌های عملی را با پاسخ‌های شرطی‌ کنشگر (عامل) قلمداد می‌کند. یعنی وسواس‌های عملی به خاطر کم کردن اضطراب تقویت می‌شوند. برای مثال وسواس عملی دست شستن باعث کاهش فوری اضطراب مرتبط با وسواس‌های فکری درباره‌ی میکروب‌ها می‌شود.
• عوامل شناختی در وسواس‌های عملی. مدل شناختی فرض می‌کند که وسواس‌های عملی از فقدان اطمینان به حافظه ناشی می‌شود. به عنوان مثال فرد فراموش می‌کند که شیر گاز را بسته است در نتیجه دوباره آن را چک می‌کند.
• تلاش برای بازداری افکار. همه ما افکار منفی تکراری زیادی را در طول روز تجربه می‌کنیم مانند تکرار کردن یک قطعه از یک موسیقی. مدل شناختی فرض می‌کند که افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی سخت‌تر از دیگران برای بازداری افکارشان تلاش می‌کنند و با این کار ممکن است وضعیت را در عمل بدتر کنند. افراد مبتلا به اختلال وسوس فکری عملی گمان می‌کنند که فکر کردن به یک موضوع باعث رخ دادن آن می‌شود و در قبال اتفاق‌ها مسئولیت شخصی افراطی را احساس می‌کنند. در نتیجه‌ی این دو عامل، افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی تلاش بیشتری برای بازداری فکر خود می‌کنند. مطالعات نشان می‌دهد که بازداری فکر اثر متضادی دارد. به عنوان مثال این آزمایش را انجام دهید: ابتدا یک خرس سفید را تصور کنید و سپس تلاش کنید که به آن فکر نکنید.
• سابقه خانوادگی: در صورت وجود سابقه خانوادگی این اختلال، ممکن است در معرض خطر بیشتری نیز باشید. تحقیقات نشان داده است که اگر شما، یکی از والدین یا یکی از خواهر و برادرها مبتلا به OCD باشید، 25 درصد احتمال دارد که یکی دیگر از اعضای فامیل نیز به آن مبتلا شود.
• ژنتیک: اگرچه یک “ژن OCD” شناسایی نشده است، OCD  ممکن است به گروه‌های خاصی از ژن‌ها مرتبط باشد.
• استرس: استرس ناشی از بیکاری، مشکلات روابط، مشکلات در مدرسه، بیماری یا زایمان می‌تواند محرک‌های قوی برای علائم OCD باشد.
• شخصیت. برخی از ویژگی‌های شخصیتی، از جمله دشواری در کنترل عدم اطمینان، افزایش احساس مسئولیت، یا کمال‌گرایی، ممکن است در OCD نقش داشته باشند. با این حال، در مورد اینکه آیا اینها واقعاً صفات ثابت هستند یا پاسخ‌های آموخته‌شده می‌توانند تغییر کنند، بحث‌هایی وجود دارد.
• سوءاستفاده در دوران کودکی. کودکانی که سوءاستفاده یا سایر تجربیات آسیب‌زا در دوران کودکی را تجربه می‌کنند، مانند قلدری یا بی‌توجهی شدید، شانس بیشتری برای ابتلا به این بیماری دارند.
• علائم حاد عصبی – روانپزشکی دوران کودکی  (CANS). برای برخی از کودکان، OCD  به طور ناگهانی پس از عفونت شروع می‌شود. پس از عفونت استرپتوکوک، این سندرم به عنوان PANDAS شناخته می‌شود که مخفف اختلالات عصبی خودایمنی کودکان مرتبط با استرپتوکوک است. اما سایر عفونت‌ها یا بیماری‌ها نیز می‌توانند علائم ایجاد کنند.
• آسیب تروماتیک مغز. طبق یک مطالعه در سال 2021، علائم OCD ممکن است برای اولین بار پس از آسیب به سر ظاهر شود.

درمان اختلال وسواس فکری عملی

رواندرمانی

• مواجهه و جلوگیری از پاسخ: این نوع از درمان رایج‌ترین درمان اختلال وسواس فکری عملی است. در این درمان، افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی خودشان را در موقعیت‌هایی قرار می‌دهند که عمل وسواسی را فرا می‌خواند و آنگاه از انجام تشریفات وسواسی خودداری می‌کنند.
• درمان شناختی: محور اصلی رویکردهای شناختی درباره اختلال وسواس فکری عملی به چالش کشیدن باورهای شخص درباره اتفاقاتی است که در صورت نپرداختن به تشریفات روی می‌دهد.
• درمان شناختی مبتنی بر ذهن آگاهی. این شامل یادگیری مهارت های ذهن آگاهی برای مقابله با پریشانی ناشی از افکار وسواسی است.

دارودرمانی

• درمان دارویی. دسته خاصی از داروهای ضدافسردگی به نام بازدارنده‌های انتخابی بازجذب سروتونین در اختلال وسواس فکری عملی مؤثرند. بسیاری از داروهایی که در درمان OCD موثر هستند، مانند پروزاک (فلوکستین)، پاکسیل (پاروکستین)، زولافت (سرترالین)، آنافرانیل (کلومیپرامین) و لووکس (فلووکسامین) بر سطح سروتونین تأثیر می گذارند.

درمان‌های دیگر

گاهی‌اوقات، روان‌‌درمانی و داروها به اندازه کافی برای کنترل علائم OCD موثر نیستند. در موارد مقاوم به درمان، گزینه‌های دیگری ممکن است ارائه شود:

• برنامه‌های درمانی فشرده سرپایی و اقامتی. برنامه‌های درمانی جامعی که بر اصول درمانی ERP (مواجهه و پیشگری از پاسخ) تأکید می‌کنند ممکن است برای افراد مبتلا به OCD که به دلیل شدت علائم با توانایی عملکرد خود مشکل دارند، مفید باشد. این برنامه‌ها معمولا چند هفته طول می‌کشد.
• تحریک عمیق مغز (DBS). DBS  توسط FDA برای درمان OCD در بزرگسالان 18 سال و بالاتر که به رویکردهای درمانی سنتی پاسخ نمی‌دهند تأیید شده است.DBS  شامل کاشت الکترودها در نواحی خاصی از مغز شماست. این الکترودها تکانه‌های الکتریکی تولید می‌کنند که ممکن است به تنظیم تکانه‌های غیرطبیعی کمک کند.
• تحریک مغناطیسی ترانس کرانیال (TMS). FDA دستگاه خاصی (تحریک مغناطیسی عمیق ترانس جمجمه ای مغز) را برای درمان اختلال وسواس فکری عملی در بزرگسالان 22 تا 68 ساله، زمانی که رویکردهای درمانی سنتی مؤثر نبوده است، تأیید کرد. TMS یک روش غیرتهاجمی است که از میدان‌های مغناطیسی برای تحریک سلول‌های عصبی در مغز برای بهبود علائم اختلال وسواس فکری عملی استفاده می‌کند. در طول جلسه TMS، یک سیم پیچ الکترومغناطیسی روی پوست سر نزدیک پیشانی شما قرار می‌گیرد. مغناطیس الکتریکی یک پالس مغناطیسی ایجاد می‌کند که سلول‌های عصبی را در مغز شما تحریک می‌کند.

شیوه زندگی و درمان‌های خانگی

اختلال وسواس فکری عملی یک بیماری مزمن است، به این معنی که ممکن است همیشه بخشی از زندگی شما باشد. در حالی که اختلال وسواس فکری عملی درمان توسط یک متخصص را می‌طلبد، می‌توانید برخی از کارها را برای خود انجام دهید:

• آنچه را که یاد می‌گیرید تمرین کنید. برای شناسایی تکنیک‌ها و مهارت‌هایی که به مدیریت علائم کمک می‌کنند، با متخصص سلامت روان خود کار کنید و به طور منظم آنها را تمرین کنید.
• داروهای خود را طبق دستور مصرف کنید. حتی اگر احساس خوبی دارید، در برابر هر وسوسه ای برای حذف داروهای خود مقاومت کنید. اگر متوقف شوید، علائم اختلال وسواس فکری عملی احتمالاً عود می‌کند.
• به علائم هشداردهنده توجه کنید. شما و پزشکتان ممکن است مشکلاتی را شناسایی کرده باشید که می‌تواند علائم اختلال وسواس فکری عملی شما را تحریک کند. برنامه‌ریزی کنید تا بدانید در صورت بازگشت علائم چه کاری انجام دهید. در صورت مشاهده هرگونه تغییر در علائم یا احساس خود با پزشک یا درمانگر خود تماس بگیرید.
• قبل از مصرف سایر داروها ابتدا بررسی کنید. قبل از مصرف داروهای تجویز شده توسط پزشک دیگر یا قبل از مصرف داروهای بدون نسخه، ویتامین‌ها، داروهای گیاهی یا سایر مکمل‌ها، برای جلوگیری از تداخل احتمالی، با دکتری که شما را برای اختلال وسواس فکری عملی درمان می‌کند، تماس بگیرید.

مقابله و حمایت

مقابله با اختلال وسواس فکری می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. داروها می‌توانند عوارض جانبی ناخواسته‌ای داشته باشند، و ممکن است از داشتن یک بیماری که نیاز به درمان طولانی‌مدت دارد، احساس خجالت یا عصبانیت کنید. در اینجا چند راه برای کمک به مقابله با اختلال وسواس فکری عملی وجود دارد:

• با OCD آشنا شوید. یادگیری در مورد وضعیتتان می‌تواند شما را توانمند کند و به شما انگیزه دهد که به برنامه درمانی خود پایبند باشید.
• روی اهداف خود متمرکز بمانید. اهداف بهبودی خود را در ذهن داشته باشید و به یاد داشته باشید که بهبودی از اختلال وسواس فکری عملی یک فرآیند مداوم است.
• به یک گروه پشتیبانی بپیوندید. تماس با دیگرانی که با چالش‌های مشابه روبرو هستند می‌تواند از شما حمایت کند و به شما کمک کند تا با چالش‌ها کنار بیایید.
• خروجی‌های سالم پیدا کنید. راه‌های سالمی را برای هدایت انرژی خود، مانند سرگرمی‌ها و فعالیت‌های تفریحی، کاوش کنید. به طور منظم ورزش کنید، رژیم غذایی سالم داشته باشید و خواب کافی داشته باشید.
• آرامش و مدیریت استرس را یاد بگیرید. علاوه بر درمان حرفه‌ای، تکنیک‌های مدیریت استرس مانند مدیتیشن، آرامش عضلانی، ماساژ، تنفس عمیق، یوگا یا تای چی ممکن است به کاهش استرس و اضطراب کمک کند.
• به فعالیت‌های منظم خود پایبند باشید. سعی کنید از فعالیت‌های معنادار اجتناب نکنید. طبق معمول به محل کار یا مدرسه بروید. وقت خود را با خانواده و دوستان بگذرانید. اجازه ندهید اختلال وسواس فکری عملی در مسیر زندگی شما قرار بگیرد.

آماده شدن برای قرار ملاقات شما

می‌توانید با مراجعه به پزشک اصلی خود شروع کنید. از آنجایی که اختلال وسواس فکری عملی اغلب به مراقبت‌های تخصصی نیاز دارد، ممکن است برای ارزیابی و درمان به یک متخصص سلامت روان مانند روانپزشک یا روانشناس ارجاع داده شوید.

آنچه شما می‌توانید انجام دهید:

برای آماده شدن برای قرار ملاقات، به نیازها و اهداف خود برای درمان فکر کنید. فهرستی از موارد زیر تهیه کنید:

• هر گونه علائمی که متوجه شده‌اید، از جمله انواع وسواس‌ها و اجبارهایی که تجربه کرده‌اید و چیزهایی که ممکن است به دلیل پریشانی خود از آنها اجتناب کنید.
• اطلاعات شخصی کلیدی، از جمله هرگونه استرس عمده، تغییرات اخیر زندگی و اعضای خانواده با علائم مشابه
• همه داروها، ویتامین‌ها، داروهای گیاهی یا سایر مکمل‌ها، و همچنین مقدار مصرف آنها

سوالاتی که باید بپرسید ممکن است شامل موارد زیر باشد:

•     آیا فکر می‌کنید من اختلال وسواس فکری عملی دارم؟
•     چگونه اختلال وسواس فکری عملی را درمان می‌کنید؟
•     درمان چگونه می‌تواند به من کمک کند؟
•     آیا داروهایی وجود دارد که ممکن است کمک کند؟
•     آیا قرار گرفتن در معرض و درمان پیشگیری از پاسخ کمک خواهد کرد؟
•     درمان چه مدت طول می‌کشد؟
•     چه کاری می‌توانم انجام دهم تا به خودم کمک کنم؟
•     آیا بروشور یا مواد چاپی دیگری وجود دارد که بتوانم مطالعه کنم؟
•     آیا می‌توانید وب‌سایتی را معرفی کنید؟

انتظاری که باید از روانپزشک یا روانشناس داشته باشید

روانشناس احتمالاً تعدادی سوال از شما می‌پرسد، مانند:

• آیا افکار خاصی علی‌رغم تلاش برای نادیده گرفتن آنها بارها و بارها از ذهن شما عبور می‌کنند؟
• آیا باید چیزها را به روش خاصی مرتب کنید؟
• آیا باید دستان خود را بشویید، چیزها را بشمارید یا چیزها را بارها و بارها چک کنید؟
• علائم شما از چه زمانی شروع شد؟
• آیا علائم مداوم بوده‌اند یا گاه به گاه؟
• به نظر می‌رسد چه چیزی علائم را بهبود می‌بخشد؟
• به نظر می‌رسد چه چیزی علائم را بدتر می‌کند؟
• علائم چگونه بر زندگی روزمره شما تأثیر می‌گذارد؟ آیا به دلیل علائم خود از چیزی اجتناب می‌کنید؟
• در یک روز معمولی، چقدر برای افکار وسواسی و رفتارهای اجباری وقت می‌گذارید؟
• آیا یکی از بستگان شما اختلال روانی داشته است؟
• آیا ضربه روحی یا استرس بزرگی را تجربه کرده‌اید؟

پزشک یا متخصص سلامت روان شما بر اساس پاسخ‌ها، علائم و نیازهای شما سؤالات بیشتری می‌پرسد. آماده‌سازی و پیش‌بینی سوالات به شما کمک می‌کند تا از زمان قرار خود نهایت استفاده را ببرید.