بازی درمانی چیست و چه کاربردی دارد؟

«خیلی چیزها می‌توانند منتظر بمانند. کودکان نمی‌توانند

امروز استخوان‌هایشان در حال شکل گیری است،

خون آنها ساخته می‌شود، حواس آنها در حال رشد است.

به آنها نمی‌توانیم بگوییم «فردا».

نام آنها امروز است»

-گابریلا میسترال، برنده جایزه نوبل (1945)

بزرگسالان اغلب در درک مشکلات کودکان ناتوانند زیرا وسیله‌ی اصلی آن‌ها استفاده از زبان برای برقراری ارتباط با کودکان است. بنابراین، بزرگسالان یک زبان کامل را در کودکان فرض می‌کنند و درنتیجه ارتباط با کودکان دشوار می‌شود.

بزرگسالان باید بدانند که بازی برای کودکان همان نقشی را دارد که زبان برای آن‌ها. در بازی درمانی، اسباب‌بازی‌ها به عنوان کلمات کودک و بازی به عنوان زبان کودک – زبانی از فعالیت، در نظر گرفته می‌شوند. بنابراین، بازی درمانی برای کودکان همان چیزی است که مشاوره یا روان درمانی برای بزرگسالان است.

لحظاتی که ما بیشترین احساس سرزندگی و باانرژی بودن می‌کنیم، لحظاتی است که در حال بازی هستیم. بازی بنا بر ماهیت خود یک فعالیت خلاقانه، خودانگیخته و اغلب لذت‌بخش است (Meersand & Gilmore, 2017, p. 19). بازی به عنوان یک درمان، از رویکردهای روانکاوی مشتق شده است و به مهارت، دانش و منابع نیاز دارد.

هنگامی که با بچه‌ها کار می‌کنیم، بازی درمانی می‌تواند موانع را از میان بردارد و ایجاد رابطه با آن‌ها را بهبود بخشد، محیط انگیزشی و امنی برای نتایج درمانی بهتر ایجاد کند.

این مقاله بازی درمانی را تعریف می‌کند، نظریه‌های مختلف بازی درمانی را توضیح می‌دهد و مزایای آن را برای کودکان و نوجوانان بررسی می‌کند.

بازی درمانی چیست؟

شرح بازی به زمان افلاطون (429 – 347 قبل از میلاد) برمی‌گردد که از او نقل شده است:

«شما می‌توانید در یک ساعت بازی نسبت به یک سال مکالمه در مورد یک شخص کشف کنید».

آلبرت انیشتین خاطرنشان کرد که «بالاترین شکل تحقیق، بازی است» و فردریش فروبل (۱۹۰۳)، خالق اولین مهدکودک، تصور کرد که «بازی… بیان آزادانه چیزی است که در روح کودک وجود دارد… بازی صرفاً ورزش نیست، بلکه پر از معنا و اهمیت است».

ژان پیاژه (1962) پیشنهاد کرد که بازی شکاف بین تجربه عینی و تفکر انتزاعی را پر می‌کند. یعنی در بازی، کودک به شیوه‌ای حسی-حرکتی با اشیاء به‌عنوان نمادهای انتزاعی دیگر در تجربه برخورد می‌کند. کودکانی که از نظر رشدی تا تقریباً یازده سالگی هنوز قادر نیستند به طور کامل در استدلال انتزاعی شرکت کنند (لاندرث، 2002)، خود را آزادانه‌تر و مستقیم‌تر از طریق بازی‌های خودانگیخته بیان می‌کنند.

استاگنیتی و کوپر (2009) توضیح دادند که عناصر بازی که شامل داستان‌سرایی و تخیل می‌شود، پیش‌سازهای شناخته‌شده برای رشد زبان و سایر مهارت‌های کاربردی مانند درک زمینه، روایت، پیش‌بینی و برنامه‌ریزی هستند. علاوه بر این، بازی مقدمه‌ای بر آموزش رسمی است، زیرا کودکان با اشکال، رنگ‌ها، اعداد، حروف و کلمات آشنا می‌شوند.

سازمان ملل متحد (1991) بازی را به عنوان «حق جهانی و مسلم کودکی» اعلام می‌کند.

بازی معمولاً به عنوان یک رفتار لذت‌بخش خود به خودی، صرفاً برای سرگرمی در نظر گرفته می‌شود، اما بسیار بیشتر از این است. بازی برای رشد شناختی، حرکتی، زبانی، عاطفی و اجتماعی سالم کودک نقش اساسی دارد (گینزبرگ، 2007). بازی برای خلاقیت، اکتشاف، مهارت‌های فیزیکی، خودتنظیمی، رشد بین فردی و یادگیری اجتماعی کودکان بسیار مهم است.

«بازی به عنوان یک ظرفیت در حال ظهور ارگانیک، یک حالت طبیعی ابراز وجود و یک روش ایده‌آل برای برقراری تعامل و ایجاد روابط با کودکان بین سنین 3 تا 8 یا بیشتر است» (Meersand & Gilmore, 2017, p. 18). بازی و سایر عملکردهای نمادین مانند زبان روایی و ذهنیت‌سازی در مراحل اولیه رشد دوران کودکی ظاهر می‌شود.

در بازی تجربه منفعل به مهارت فعال تبدیل می‌شود، هیجانات شدید را تعدیل می‌کند، به رویدادهای هیجانی معنا می‌بخشد، دیدگاه‌های دیگران را در نظر می‌گیرد و در یادگیری نقش‌ها و همانندسازی کمک می‌کند (Meersand & Gilmore, 2017, p. 437).

در اوایل، روانکاوان بازی را به عنوان فرصتی برای تحقق آرزوها، جذب واقعیت و تسلط بر اضطراب‌های رشدی تشخیص دادند (Meersand & Gilmore, 2017).

اخیراً بازی درمانی را به عنوان ابزار نیرومندی در درمان کودکان در نظر می‌گیرند و آن را وسیله‌ای برای تعامل، ارتباط و کنش‌ درمانی می‌دانند. بازی بیشتر از رویکردهای رسمی، مانند ظرفیت مهارت اکتشافی، باعث فرافکنی عمدی بازنمایی‌های ذهنی کودک به واقعیت می‌شود در حالیکه از آن آگاه است.

هنگامی که بازی‌درمانگران به بازی وانمودی اشاره می‌کنند (شامل فانتزی، تخیلی، نمایشی و ساختگی) عموماً شرایطی را توصیف می‌کند که

• کنش‌های فیزیکی را با فانتزی‌های ذهنی یا بازی نقش ترکیب می‌کند
• ویژگی ذاتی آن، رفتار کردن به صورت انگار که است
• علی‌رغم اینکه کودک نسبت به وانمودی بودن آن آگاه است به طور کامل درگیر آن می‌شود
• میحطی ایجاد می‌کند که ذاتاً امن است

نظریه‌های روان‌پویشی معاصر در مورد بازی درمانی نظریات زیر را دارند:

• بازی درمانی پنجره‌ای به سوی اضطراب‌ها و فانتزی‌های مرتبط با سن باز می‌‌کند و برای تعامل، ارزیابی، و درمان به ویژه در کودکان خردسال‌تر بسیار نیرومند است.
• بازی درمانی اطلاعاتی را از رشته‌های مختلف به کار می‌گیرد و اهمیت عوامل زیست‌شناختی، روابط دلبستگی و تأثیرات فرهنگی را بر کودک تأیید می‌کند

علاوه بر این، بازی درمانی به عنوان نوعی زبان متناسب با رشد برای کار کردن با بچه‌ها در نظر گرفته شده و روابط بین درمانگر و کودک را به عنوان عامل درمان‌کننده در بافت تجربه‌ای، رشدی و مشکلات درونی کودکان بهبود می‌بخشد (Crenshaw & Stewart, 2014).

بازی همچنین این پتانسیل را دارد که به کودکان کمک کند تا بسیاری از مهارت‌های تأییدکننده و تقویت‌کننده زندگی، از جمله مهارت‌های مقابله‌ای، را بیاموزند و رشد دهند. در بازی درمانی، بازی در ارائه دیدگاه جدیدی به خود و/یا محیط، که در قلب تاب‌آوری به عنوان یک نیرومندی بازی درمانی قرار دارد، دگرگون کننده می‌شود (Crenshaw et al., 2015, p. 33).

بازی می‌تواند در کمک به کودکانی که دچار تروما شده‌اند بسیار ارزشمند باشد (Crenshaw & Stewart, 2014).

Theraplay گاهی اوقات با بازی درمانی اشتباه گرفته می‌شود ولی Theraplay بیشتر توسط بزرگسالان هدایت می‌شوند. در این نوع، فعالیت‌هایی به کاربرده می‌شود که متناسب با سطح هیجانی رشد کودک است نه سن تقویمی آن‌ها. تمرکز این درمان بیشتر بر رابطه بین والد-کودک است.

یکی از اهداف این نوع بازی درمانی این است که والدین یاد بگیرند به سیگنال‌های فرزندان خود پاسخ بدهند، حس امنیت را تقویت کنند، معنای رویدادها را به اشتراک‌ بگذارند، و تماس‌های نیرومندتری برقرار کنند در حالیکه با نیازهای کودکشان هماهنگ می‌شود.

مدت درمان معمولی 30 تا 40 دقیقه یک بار در هفته است و می تواند بین 18 تا 20 جلسه طول بکشد. در طول درمان، والدین تشویق می‌شوند تا کنترل بازی را از درمانگر بگیرند و در نتیجه پیوندهای خانوادگی قوی‌تری ایجاد کنند (شبکه دلبستگی و تروما، 2020).

چهار نظریه بازی درمانی

بازی درمانی از زمانی که ایجاد شده است تاکنون تحت تلاش‌های نظریه‌پردزان و نوآوران نظری گسترش یافته است و همچنان به تکامل خود ادامه می‌دهد (Crenshaw & Stewart, 2014).

بازی درمانی کودک‌محور

همانند تمامی نظریه‌های بازی درمانی، بازی درمانی کودک‌محور بازی را به عنوان یک زبان متناسب با سطح رشدی برای درمان کودکان در نظر می‌گیرد. با وجود این، «در تمرکز بر رابطه و محیط درمانی به عنوان منبعی برای سلامت و عملکرد سالم»، درک و پذیرش درمانگر از دنیای کودک، پذیرش درمان و پتانسیل حرکت به سمت روش‌های خودبهسازی (self-enhancing) زندگی، با سایر نظریه‌ها تفاوت دارد.

برخی از ویژگی‌های بازی درمانی کودک‌محور عبارت‌اند از:

• میدان ادراکی درمانجو به عنوان واقعیت در نظر گرفته می‌شود.
• درمانجو برای استقلال، بلوغ و خودشکوفایی تلاش می‌کند.
• درمانجو به شکلی رفتار می‌کند که با خودپنداره او سازگار باشد.
• درمانجو به عنوان یک کل سازمان‌یافته عمل می‌کند.

در نهایت، زمانی که به کودک یک محیط گرم و صمیمانه و یک رابطه واقعی داده می‌شود، آنها می‌توانند احساس راحتی کنند تا خودشان را ابراز کنند و مسیر خود را برای تغییر درمانی تعیین کنند (Crenshaw & Stewart, 2014).

بازی درمانی شناختی-رفتاری (CBPT)

این روش، بخشی از رویکردهای شناختی-رفتاری است که هدف آن حذف و غیرفعال کردن رفتارهای اجتماعی ناسازگار و فوبیاهای ناشی از افکار ناکارآمد و جایگزینی آن‌ها با افکار کارآمدتر انجام می‌شود (Obiweluozo et al., 2021, p. 2).

در حالی که درمان شناختی-رفتاری عمدتاً مبتنی بر زبان و بنابراین یک فرآیند کلامی است، برای کودکان خردسال‌تر مناسب نیست. اما وقتی با بازی ترکیب می‌شود، می‌توان از فانتزی و باورهای ساختگی برای درگیر کردن چندین فرآیند عاطفی از جمله ابراز احساسات، تنظیم هیجانی (xpressing emotion) و یکپارچگی شناختی (cognitive integration) استفاده کرد (کرنشاو و استوارت، 2014).

CBPT  درمانجو را در فرآیندهای زیر درگیر می‌کند:

• حل مسئله بینش‌مدار و انعطاف‌پذیر
• تفکر واگرا
• در نظر گرفتن راهبردهای مقابله ای جایگزین
• افزایش تجربه احساسات مثبت
• بهبود آگاهی و درک هیجانی

بازی درمانی خانوادگی

بازی درمانی خانوادگی در تاریخ طولانی درمان‌هایی که برای حمایت و هدف قرار دادن بهزیستی فرد و خانواده به عنوان یک کل، جایگاه خاصی دارد. بازی درمانی خانوادگی هدفش آوردن قدرت بازی به درون خانواده از طریق دعوت کردن از آن‌ها برای تصور و شرکت کردن در ساختن دیدگاهی از آنچه خانواده می‌تواند باشد است (Crenshaw & Stewart, 2014, p. 187).

این درمان این پتانسیل را دارد که مدل‌ها و ساختارهای ذهنی را تغییر دهد و زندگی روزمره را بازتعریف کند. این روش به‌جای اینکه کودک را «اصلاح» کند، با خانواده به‌عنوان یک کل کار کند. به این ترتیب، درمانگر باید:

• علاقه واقعی و عمیق به کار با خانواده داشته باشد
• از روند خانواده درمانی لذت ببرد
• با ابهام راحت باشد
• به شاخص‌های کوچک و پیامدهای آنها برای الگوهای رابطه‌ای بزرگتر توجه کند
• به همه اعضای خانواده احترام بگذارد
• از استقامت عاطفی بالایی برخوردار باشد
• سبک بازیگوش و حس شوخ‌طبعی واقعی را حفظ کند

بازی درمانی روان‌پویشی

درمانگر روان‌پویشی دلایل رفتار را پیچیده‌تر از آنچه توسط رفتار قابل مشاهده آشکار می‌شود، در نظر می‌گیرد (Crenshaw & Stewart, 2014, p. 66). بازی می‌تواند ابزار مفیدی برای بررسی این باشد که چگونه احساسات کودکان آنها را به سمت رفتار مشکل‌ساز خاص سوق می‌دهد و از مشکلات اساسی‌تر ناشی می‌شود.

بازی روان‌پویشی فرض می‌کند که:

• نشانه‌های مشکلات، معنی دارند.
• مشکلات ناشی از تعارضات ناخودآگاه و ناتوانی در جذب تجربیات طاقت‌فرسا و کنار آمدن با مشکلات رشدی است.
• بازی کودکان نمادین است.
• رفتار کودکان با افکار مبتنی بر انتقال (در داخل و خارج از درمان) مشخص می‌شود.

بازی به کودکان کمک می‌کند تا به سطوح بالاتری از عملکرد حرکت کنند، زیرا قبلاً توسط تروما یا تعارض درونی متوقف شده بودند.

مزایای بازی درمانی

بازی درمانی یک مداخله مؤثر برای مشکلات کودکان است و به خوبی به نیازهای رشدی کودکان پاسخ می‌دهد (براتون و همکارن، ۲۰۰۵، ص. ۳۸۵).

محققان مزایای گسترده‌ای از به کارگیری تکنیک‌های بازی درمانی در درمان نیازهای رشدی کودکان پیدا کرده انید (براتون و همکاران، ۲۰۰۵؛ اوبویلوزو و همکاران، ۲۰۲۱؛ کمک به کودکان، ۲۰۱۹).

1. بازی درمانی فرصت‌های درمانی‌ای را برای کودکانی (عموما زیر ۱۱ ساله) که فرصت رشد ظرفیت تفکر انتزاعی را از دست داده‌اند فراهم می‌کند.
2. بازی درمانی، هنگامی که مهارت‌های کلامی وجود ندارد روش‌های ملموسی برای برقراری ارتباط فراهم می‌کند.
3. بازی درمانی فرصت‌ها و موادی را برای برون‌ریزی احساسات، بیان تجربه‌ها و افکار به صورت نمادین یا مستقیم که نمی‌‌توان آن‌ها را در قالب کلمات بیان کرد فراهم می‌کند.
4. بازی درمانی شکاف بین تجربه و درک کردن را پر می‌کند.
5. بازی درمانی بر جنبه‌های اجتماعی، رفتاری، شناختی و هیجانی اثرگذار است.
6. بازی درمانی به کودکان کمک می‌کند راه‌حل‌های جدید و خلاقانه‌ای برای مشکلات پیدا کنند.
7. بازی درمانی باعث رشد همدلی و احترام به دیگران و نحوه تفکر می‌شود.
8. بازی درمانی به یادگیری مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی جدید کمک می‌کند.

نحوه اثربخشی بازی درمانی

برخلاف بزرگسالان که به طور طبیعی از طریق زبان با هم ارتباط برقرار می‌کنند، کودکان به طور طبیعی خودشان را از طریق دنیای عینی بازی و فعالیت ابراز می‌کند (براتون و همکاران، ۲۰۰۵).

چه بازی درمانی از طریق بازی مستقیم با انواع بازی‌ها و اسبا‌ب‌بازی‌ها، ایفای نقش یا بازی درمانی سینرژتیک (هم‌افزایی) صورت بگیرد، وسیله‌ای است برای حمایت از تعامل طبیعی بین کودک و درمانگر (سینرژتیک چیست، ۲۰۲۲).

کودک، افکار، احساسات و هجیاناتی را که ممکن است به روش‌های دیگر قادر بیان معنادار آن‌ها نباشد در بازی به نمایش در می‌آورد (وست، ۲۰۲۲؛ براتون و همکاران، ۲۰۰۵).

همانطور که کودک احساسات خود را به طور مستقیم یا نمادین به نمایش می‌گذارد، درمانگر می‌تواند بینشی در مورد وضعیت عاطفی او به دست آورد. و بازی با یکدیگر محیط امنی را برای کودک فراهم می‌کند تا احساس خود را در حین تعامل با جهان و کسانی که در آن هستند ابراز کنند و همچنین باعث رشد و گسترش مهارت‌های مقابله‌ای، حل مسئله و تاب‌آوری می‌شود (West, 2022).

اگرچه عموماً بازی درمانی با کودکان به کار می‌رود، برای نوجوانان و بزرگسالان در درمان اضطراب، افسردگی، تروما و اختلالات رفتاری نیز اثربخش است (وست، ۲۰۲۲؛ دویل و ماگور-بلتچ، ۲۰۱۷؛ روزنوا و همکاران، ۲۰۲۲).

انواع بازی درمانی

تعداد متنوعی از نظریه‌های بازی درمانی وجود دارد ولی می‌توان سبک‌های درمانی آن‌ها را به دو نوع مداخله رهنمودی و غیررهنمودی تقسیم کرد (کرنشاو و استوارت، ۲۰۱۴).

۱. رهنمودی

مداخلات رهنمودی عموما شامل روش‌های رفتاری، شناختی و فعالیت‌های هدایت‌شده مانند مانند بردگیم‌ها یا حل کردن پازل‌ها می‌شوند و اغلب به عنوان غیرانسانگرا شناخته می‌شوند (براتون و همکاران، ۲۰۰۵).

چنین فعالیت‌هایی معمولاً تکلیف‌محور، ساختاریافته و هدف‌مدار هستند. درمانگر مسئولیت تنظیم سرعت و شدت مواجهه با رویدادها و هیجانات دردناک مانند سوگ را برعهده دارد (اوبلیوزو و همکاران، ۲۰۲۱؛ کرنشاور و همکاران، ۲۰۱۵).

میزان رهنمودی بودن متغیر است و باید بر اساس نیازهای درمانجو  محیط درمانی انعطاف‌پذیر باشد. درمانگر ممکن است شخصیت‌های جدید یا انواع مختلفی از بازی را به منظور کمک به خروج از بن‌بست‌ها معرفی کند (کرنشاو و همکاران، ۲۰۱۵).

۲. غیررهنمودی

بر اساس برخی تحقیقات بازی درمانی غیررهنمودی – انسانگرا یا کودک محور- اثرات درمانی مثبت بیشتری از مداخلات رهنمودی دارد (براتون و همکاران، ۲۰۰۵).

به طور کلی باید به خاطر داشته باشید که مواقعی وجود دارد که کودک نیازی به رهنمودهای دقیق درمانگر ندارد.

کودکان اغلب کارهای زیادی را از طریق بازی انجام می‌دهند به ویژه هنگامی که اسباب‌بازی‌هایی به عنون یادآورهای خفیف (معمولا در مورد تروما) بدون رهنمود خاصی در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد (کرنشاو و همکاران، ۲۰۱۵).

اتاق بازی

عناصر ضروری در اتاق بازی عبارتند از: کودک، درمانگر، رابطه‌ای که کودک و درمانگر ایجاد می‌کنند، اتاق بازی درمانی و محتویات اتاق بازی. فضای بازی درمانی معمولاً یک اتاق مشخص است که به روشی خاص و قابل پیش‌بینی تنظیم شده است.

در داخل اتاق، طیف گسترده‌ای از ابزار و اسباب بازی‌های بیانگر وجود دارد. اینها ممکن است شامل مواد هنری و صنایع دستی، لباس‌ها و ماسک‌ها، گوشه خانه/آشپزخانه، آلات موسیقی، عروسک‌ها، مجسمه‌ها، حیوانات اسباب‌بازی، و شخصیت‌های نظامی، یک کیت پزشکی اسباب‌بازی، ابرقهرمانان، کتاب‌ها، وسایل نقلیه، بلوک‌های ساختمانی، خانه عروسک و عروسک، بادکنک و توپ، سینی ماسه، اسباب بازی‌هایی برای رقص و حرکت، و یک میز با خاک رس.

برخی اتاق بازی درمانی را اینگونه توصیف می‌کنند که نیاز به چیزی دارد که همه چیز را در دنیای کودک نشان دهد.

گورنی (2001) بیان کرد که طیف وسیع اسباب‌بازی‌ها به کودک اجازه می‌دهد تا بفهمد که طیف وسیعی از رفتارها در اتاق بازی مجاز است. اسباب‌بازی‌هایی که از مسائل پرخاشگری، استقلال و تسلط حمایت می‌کنند، به اندازه اسباب‌بازی هایی که پرورش، پذیرش و رضایت را تقویت می‌کنند، مهم هستند.

فرآیند بازی درمانی

در فرآیند بازی درمانی، درمانگر ابتدا یک مشاوره‌ی کامل با والدین/مراقب انجام می‌دهد و یک تاریخچه مختصر در رابطه با رشد، عملکرد و نگرانی‌های حال یا گذشته کودک به دست می‌آورد. بررسی‌های منظم با والدین، معلمان و سایر افراد درگیر در حمایت خانواده انجام می‌شود.

اکثر کودکانی که در بازی درمانی شرکت می کنند بین 2 تا 12 سال سن دارند. با این حال، ممکن است تفاوت‌هایی نیز وجود داشته باشد. به عنوان مثال، کودکی که دارای تاخیر شناختی یا رشدی است ممکن است در سن تقویمی بالاتر در بازی درمانی شرکت کند.

به طور کلی، درمانگر و کودک هر هفته برای جلساتی بین سی تا پنجاه دقیقه همدیگر را ملاقات می‌کنند. مانند تمام انواع درمان، تعداد جلسات به مسائل ارائه شده توسط کودک، رویکرد درمانگر و بودجه موجود بستگی دارد. برخی از کودکان مبتلا به مشکلات خفیف ممکن است پس از 6 یا 12 جلسه بهبودهایی را تجربه کنند. کودکان با مشکلات پیچیده ممکن است تا چهل و هشت جلسه یا بیشتر نیاز داشته باشند.

در اتاق بازی، کودک تشویق می‌شود تا برای زمان اختصاص داده شده خود در اتاق بازی بماند، هنگامی که جلسه به پایان می‌رسد، کودک اتاق را ترک می‌کند).

مراحل درمانی در بازی درمانی

تعدادی از بازی درمانگران یک الگوی قابل تشخیص را در فرآیند درمانی بازی کودکان در درمان توصیف کرده اند (نگاه کنید به Landreth، 2002؛ Nordling & Guerney، 1999؛ Moustakas، 1997). نورتون و نورتون (2002) مراحل درمانی بازی درمانی را به شرح زیر نشان می دهند.

• مرحله اکتشافی مستلزم ایجاد اعتماد است. کودک با کاوش در محیط با اتاق آشنا می‌شود و درمانگر شروع به برقراری رابطه با کودک می‌کند و پیوسته به روشی خاص پاسخ می‌دهد.
• مرحله آزمایش حمایت با بیان نیازهای کودک مشخص می‌شود. در این مرحله کودک باید بداند که درمانگر، آن‌ها و احساسات مشترک آن‌ها را می‌پذیرد. کودک ممکن است در به اشتراک گذاشتن عواطف خود محتاط باشد. با افزایش اعتماد، پیشرفت ادامه می‌یابد.
• مرحله وابستگی شامل بیان بیشتر نیازها است. کودک از طریق تعدادی از موضوعات عاطفی کار می‌کند که شخصاً معنادار هستند. کودک ممکن است به بازی‌های واپس‌گرایانه یا بازی‌های نمایشی بپردازد و از بازی‌های فانتزی برای پنهان کردن محتوا استفاده کند. درمانگر به روشی خاص به پاسخ دادن یا مشارکت ادامه می‌دهد.
• مرحله رشد درمانی با توانمندسازی و بسته شدن مشخص می‌شود. ماهیت بازی با به دست آوردن تسلط و درک عاطفی بیشتر کودک تغییر می‌کند. نمایشنامه تعاملی‌تر و مشارکتی‌تر می‌شود و به تدریج از وابستگی به سمت استقلال فاصله می‌گیرد.
• مرحله خاتمه شامل جدایی و قطع رابطه است. مدت زمان این مرحله از کودکی به کودک دیگر متفاوت است – گاهی اوقات فقط به اندازه‌ای طول می‌کشد که قابل تشخیص باشد، در حالی که برخی دیگر برای جلسات زیادی طول می‌کشد.

چه افرادی از بازی درمانی سود می‌برند؟

بازی درمانی برای گروه‌های مختلفی متناسب است. در حالی که در درجه‌ی اول برای درمان کودکان استفاده می‌شود، می‌تواند برای جمعیت نوجوانان و بزرگسالان مفید باشد (Crenshaw & Stewart، 2014).

موارد زیر شامل نمونه‌ای از چهار گروه خاص است که تحقیقات نشان می‌دهد می‌توانند از بازی درمانی بهره ببرند.

۱. بزرگسالان

علیرغم رایج بودن استفاده از بازی درمانی برای درمان کودکان، می‌تواند مزایای شگفت‌انگیزی را برای جمعیت بزرگسال ارائه دهد.

یک بررسی سیستماتیک در سال ۲۰۱۷، کاربرد آن را در توانبخشی بزرگسالان مبتلا به آسیب مغزی اکتسابی بزرگسالان مورد مطالعه قرار داد. بازی درمانی می‌تواند برای افرادی که آسیب مغزی و سکته‌های مغزی را تجربه کرده‌اند مفید باشد. بازی درمانی به آنها کمک می‌کند تا تحرک، تعادل و استقلال را بهبود بخشند و نسبت به درمان‌های سنتی لذت بخش‌تر ارزیابی می‌شود (سایول و همکاران، 2017).

بازی درمانی همچنین درمان موفقیت‌آمیزی برای بزرگسالانی که ترومای شدید را تجربه می‌کنند محسوب می‌شود.

مطالعات نشان می‌دهند که این یک مداخله مؤثر برای کمک به درمانجویان است «زیرا بازی به حوزه‌هایی از رشد اجتماعی، عاطفی و شناختی می‌پردازد که به دلیل مواجهه مزمن شخصی در اوایل دوران کودکی به خطر افتاده است» (اولسون-موریسون و هادسپت، 2017، ص 172).

۲. کودکان

بازی درمانی به عنوان درمانی برای کودکان بسیار ارزشمند است، به ویژه زمانی که آنها فاقد مهارت‌های کلامی برای به اشتراک گذاشتن احساسات خود هستند (کرنشاو و استوارت، 2014).

نشان داده شده است که بازی درمانی شناختی-رفتاری باعث کاهش اضطراب اجتماعی در کودکان مبتلا به لکنت زبان می‌شود. نویسندگان یک مطالعه در سال 2021 پیشنهاد داده‌اند که بازی‌درمانی برای جوانان با نقص گفتار که مشکلاتی را در روابط اجتماعی خود تجربه می‌کنند، مانند گوشه‌گیری و عزت نفس پایین، ارزشمند است (Obiweluozo et al., 2021).

تحقیقات دیگر ارزش بازی درمانی را برای حمایت از کودکانی که قلدری، ضربه روحی، طلاق و اضطراب را تجربه می‌کنند تایید کرده است (کرنشاو و استوارت، 2014).

۳. کودکان مبتلا به اوتیسم

بازی درمانی یک رویکرد بسیار موثر برای کودکان و نوجوانان در طیف اوتیسم است. بازی درمانی به این کودکان در حیطه‌های زیر کمک می‌کند:

1. افزایش مهارت‌های اجتماعی
2. بهبود کنترل عاطفی
3. کاهش احساسات منفی
4. افزایش بیان کلامی
5. بهبود فعالیت کلامی
6. تقویت ارتباطات
7. افزایش مهارت‌های مقابله‌ای و سازگاری

برخی از ویژگی‌های طیف اوتیسم می‌تواند باعث ایجاد چالش‌هایی در بازی درمانی شود.

کودکان مبتلا به اوتیسم ممکن است به دلیل نقص در توجه مشترک برای ایجاد پیوندهای نزدیک مشکل داشته باشند که می‌تواند به اتحاد درمانی آسیب برساند و در نهایت نتیجه درمانی موفق را در معرض خطر قرار دهد. علاوه بر این، کودکان ممکن است اسباب بازی یا بازی خاصی را ترجیح دهند داشته و از بازی‌های دیگر امتناع کنند. مانند سایر درمان‌ها و جمعیت‌ها، توجه مثبت بی‌قید و شرط برای موفقیت بازی درمانی در این گروه تشخیصی حیاتی است (Crenshaw & Stewart, 2014).

۴. کودکان مبتلا به ADHD

“اختلال کمبود توجه/بیش‌فعالی (ADHD) یکی از شایع‌ترین اختلالات عصبی رفتاری در کودکان است که اکنون با نقص در عملکرد اجرایی و انگیزه مشخص می‌شود (کرنشاو و استوارت، 2014).

بازی درمانی در کودکان مبتلا به ADHD معمولاً شامل تکنیک‌های متعددی است و در کمک به آنها در یادگیری مهارت‌های سازگارانه‌تر، از طریق انجام دادن به جای اینکه به آنها گفته شود چگونه رفتار کنند، موفق بوده است.

در دوران نوجوانی، افراد مبتلا به ADHD می‌توانند بازی درمانی را ابزاری مفید برای بیان و ارتباط بیابند.

نویسندگان یک مطالعه موردی اخیر گزارش کردند که بازی درمانی شناختی در کاهش اضطراب و پرخاشگری در کودک مبتلا به ADHD که آزار فیزیکی را تجربه کرده است، بسیار موثر است (حسنی و همکاران، 2021).

خلاصه

بازی لحظاتی سرشار از انرژی، بینش و فرصت‌هایی را برای ایجاد انگیزه برای تغییر ایجاد می‌کند.

برای کودکان، روشی از ارتباط را ارائه می‌دهد که بر مهارت‌های کلامی تکیه نمی‌کند و محیطی امن برای ایجاد اتحاد درمانی محکمی فراهم می‌کند که به نوبه‌ی خود مسیر را برای نتیجه درمانی مثبت تسهیل می‌کند.

تحقیقات، بازی درمانی را به عنوان ابزاری قدرتمند در درمان کودکان، نوجوانان و بزرگسالان جوان و فراهم کردن فرصتی برای رشد در ارتباطات، مهارت‌های ایجاد رابطه و اقدامات درمانی تایید کرده است.

بازی درمانی ترکیبی از بازی، نقش آفرینی، فانتزی و «رفتارِ انگاری» است تا محیطی ایجاد کند که می‌تواند پنجره‌ای به سوی اضطراب‌ها، نگرانی‌ها، حالات عاطفی و آسیب‌های مربوط به سن باشد.

گنجاندن جنبه‌های بازی در درمان با هر گروه سنی – به‌ویژه کودکان و بزرگسالان – می‌تواند از رشد مهارت‌های زندگی و بهبود زندگی از جمله تاب‌آوری، حل مسئله، آگاهی عاطفی و ارتباطات حمایت کند.