اختلال نشانه جسمی: تشحیص و درمان

آیا کسی را می‌شناسید که همیشه بیمار است و مدام از این دکتر به آن دکتر می‌رود؟ این افراد به صورت مداوم در مورد مشکلات و نشانه‌های بدنی و دردهایی که می‌کشند شکایت می‌کند. چنین افرادی ممکن است مبتلا به اختلال نشانه جسمی باشند.

اختلال نشانه جسمی نوعی بیماری است که در آن فرد یک یا تعدادی نشانه‌ها و شکایت‌های بدنی دارد. در واقع افراد مبتلا به اختلال نشانه جسمی در بدن خود دردهای مختلفی را تجربه می‌کنند و معتقدند که دچار بیماری‌های جدی هستند.

تاریخچه اختلال نشانه جسمی

پیر بریکه، پزشک فرانسوی در سال ۱۸۵۹ بیمارانی را که با فهرست بی‌پایانی از شکایت‌های جسمانی نزد او می‌آمدند که علت پزشکی مشخصی نداشتند توصیف کرده است. با وجود یافته‌های منفی بریکه، این بیماران کمی بعد، با همان شکایت‌ها یا شکایت‌هایتی که کمی با شکایت‌های قبلی متفاوت بودند برمی‌گشتند. سال‌ها به این اختلال سندرم بریکه می‌گفتند.

در سندرم بریکه بیماران احساس می‌کنند که بیشتر عمر خود بیمار بوده‌اند و از نشانه‌های متعددی شکایت می‌کنند که به سیستم‌های مختلف اندام‌های مختلف اشاره دارد. اعتقاد به بیماری در این بیماران با نظر منفی پزشکان متخصص برطرف نمی‌شود. بیمارانی که مبتلا به سندرم بریکه هستند به پزشکان مختلفی مراجعه می‌کنند و به عبارت دیگر از این دکتر به آن دکتر می‌روند ولی هر چه دکترها می‌گویند که هیچ مشکلی وجود دارد و نشانه‌ها جای نگرانی ندارند این بیماران قانع نمی‌شوند و دکتر خود را عوض می‌کنند.

تعریف اختلال نشانه جسمی

بر اساس ویرایش پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی  (DSM-V)، اختلال نشانه‌ جسمی (SSD) شامل یک یا چند نشانه جسمی (بدنی) است. این اختلال باعث ایجاد ناراحتی شدید می‌شود یا اینکه باعث می‌شود زندگی فرد به طور قابل ملاحظه‌ای دچار اختلال شود.

افراد مبتلا به اختلال نشانه جسمی، در مورد نشانه‌های بدنی خود وسواس دارند و به طور افراطی روی نشانه‌های خود تمرکز می‌کنند. این نشانه‌ها باعث پریشانی هیجانی و مشکلات عملکردی می‌شود. این نشانه‌ها ممکن است علت پزشکی داشته باشد یا ممکن است بدون هیچ توجیه پزشکی وجود داشته باشند. با این حال درد و رنج فرد واقعی است. یعنی فرد واقعاً علائم و نشانه‌های مختلف انواع بیماری‌ها را تجربه می‌کند و رنج می‌کشد.

علائمی که ممکن است بیماران تجربه کنند عبارتند از:

• درد عضلات و مفاصل
• کمر درد
• سردرد تنشی
• خستگی مزمن
• درد قفسه سینه
• تپش قلب
• سوء هاضمه
• روده تحریک پذیر
• سرگیجه
• بیخوابی

نشانه‌ها و معیارهای تشخیصی اختلال نشانه جسمی

اختلال نشانه جسمی در پنجمین ویراست راهنمای آماری و تشخیصی اختلالات روانی که توسط انجمن روانپزشکی آمریکا منتشر می‌شود یک اختلال روانی است که در آن فرد از نشانه‌های جمسی و بدنی متعددی شکایت دارد و این نشانه‌ها باعث ناراحتی شدید و اختلال قابل ملاحظه‌ای در زندگی او شده است.

معیارهای تشخیصی

برای تشخیص اختلال نشانه جسمی، روانپزشک‌ها و روان‌شناس‌ها به DSM-5 مراجعه می‌کنند. در DSM معیارهای تشخیصی این اختلال به شرح زیر است:

A. یک یا تعداد بیشتری نشانه جسمی که ناراحت‌کننده هستند یا به اختلال قابل ملاحظه در زندگی روزمره منجر می‌شوند.

B. افکار، احساسات یا رفتارهای مفرط مرتبط با نشانه‌های جسمانی یا نگرانی‌هایی در ارتباط با سلامتی که حداقل با یکی از موارد زیر آشکار می‌شوند:

1. افکار بی‌تناسب و مداوم درباره جدی بودن نشانه‌های خویش
2. سطح بالای اضطراب مداوم درباره‌ی سلامتی یا نشانه‌ها.
3. وقت و انرژی زیادی صرف این نشانه‌ها یا نگرانی‌ها درباره سلامتی می‌شود.

C. گرچه هر یک از نشانه‌های جسمانی ممکن است همواره وجود نداشته باشند اما حالت بیمار بودن مداوم است (معمولاً بیش از ۶ ماه).

توصیف ویژگی‌های تشخیصی

ویژگی اصلی افراد مبتلا به اختلال نشانه جسمی وجود نشانه‌های جسمی متعددی است که آزاردهنده هستند و یا منجر به اختلال قابل توجهی در زندگی روزمره فرد می‌شوند. البته همیشه تعداد متعددی نشانه وجود ندارد. گاهی اوقات فقط یک نشانه بسیار شدید وجود دارد که عمدتاً درد است. نشانه‌های فرد ممکن است اختصاصی (مانند درد موضعی) یا نستباً غیراختصاصی (مانند خستگی) باشد.

نشانه‌هایی که افراد مبتلا به اختلال نشانه جسمی از آنها شکایت می‌کنند گاهی اوقات فقط احساسات یا ناراحتی‌های طبیعی بدن است که نشان‌دهنده‌ی بیماری جدی نیستند. به عنوان مثال ممکن است بعد از غذا خوردن کمی احساس درد در معده خود را تجربه کنیم. افرادی که دچار این اختلال نیستند به راحتی از کنار این مشکل عبور می‌کنند و معتقدند که بعد از گذشت مدت زمان اندکی «خودش خوب می‌شود» و به دنبال هیچ مداخله‌ی پزشکی برای رفع درد معده خود نمی‌روند.

با این حال، افرادی که دچار اختلال نشانه بدنی (جسمی) هستند به‌شدت روی این نشانه تمرکز می‌کنند و ممکن است آن را نشانه یک بیماری جدی در نظر بگیرند و بلافاصله برای رفتن به دکتر اقدامات لازم را انجام دهند.

یک نکته مهم که باید هنگام تشخیص اختلال نشانه جسمی در نظر گرفته شود این است که اگر نشانه‌های جسمی بدون توضیح پزشکی واضحی هستند نباید فوراً این تشخیص مطرح شود. زیرا درد و رنج فرد واقعی است چه علت پزشکی برای آن وجود داشته باشد چه نداشته باشد. به عبارت دیگر، ممکن است تنها زمانی این اختلال را تشخیص دهند که نشانه‌ها و شکایت‌های بدنی وجود دارد اما علت پزشکی خاصی برای آنها وجود ندارد. طبق DSM-5 لازم نیست که حتماً نشانه‌ها بدون علت پزشکی باشند.

اگر یک وضعیت پزشکی یا خطر ابتلا به آن وجود داشته باشد عموماً افکار، احساسات و رفتارهای مرتبط با نشانه‌های جسمانی، افراطی است. در اختلال نشانه جسمی نگرانی فرد در مورد بیماری بیش از حد زیاد است به طوریکه عملکرد او را مختل می‌کند. به عنوان مثال این افراد به طور مداوم در مورد جدی بودن نشانه‌های بیماری خود فکر می‌کنند و این افکار عموماً بی‌تناسب با نشانه‌ای است که در حال تجربه آن هستند.

در مثال قبلی در مورد مشکل معده‌ای بعد از غذا خوردن ذکر کردیم که فرد به طور افراطی آن را جدی می‌گیرد و شدیداً دچار اضطراب می‌شود. او ممکن است وقت و انرژی زیادی را صرف این نشانه بکند. به عنوان مثال ساعت‌ها در اینترنت یا کتاب‌ها به دنبال پیدا کردن اطلاعات مورد نیاز برای سلامتی است. او مدام نشانه‌های بیماری‌های مختلف را در اینترنت جستجو می‌کنند یا اینکه شدیداً به برنامه‌های پزشکی تلویزیونی علاقه دارد.

افراد مبتلا به اختلال نشانه جسمی نشانه‌های بدنی خود را تهدیدکننده‌ی زندگی در نظر می‌گیرند و اغلب در مورد سلامتی خود به بدترین حالت ممکن فکر می‌کنند. این افراد حتی وقتی که شواهد پزشکی نشان می‌دهند که هیچ اختلال و بیماری در آن‌ها وجود ندارد باز هم از جدی بودن نشانه‌های خود منصرف نمی‌شوند و شدیداً از نشانه‌ها می‌ترسند. حتی ممکن است بعد از اینکه یک متخصص به آن‌ها بگوید که هیچ بیماری خاصی در کار نیست نشانه‌های آن‌ها بدتر می‌شود.

فرد مبتلا به اختلال نشانه جسمی، همه عمر خود را بیمار بوده است به طوریکه بیماری و نشانه‌هایش بخشی از هویت او شده و در روابط بین فردی او نقش مهمی دارند. به عنوان مثال او با دوستان و اعضای خانواده مدام در مورد بیماری‌های خود حرف می‌زند و همه او را به عنوان آدم همیشه مریض می‌شناسند و ممکن است با او همدردی‌ کنند.

ویژگی‌های شناختی شامل توجه متمرکز بر علائم جسمی، نسبت دادن احساسات طبیعی بدن به بیماری جسمی (احتمالا با تعابیر فاجعه آمیز)، نگرانی در مورد بیماری، خودپنداره مبتنی بر ضعف بدنی و عدم تحمل شکایات بدنی است.

ویژگی‌های رفتاری مرتبط ممکن است شامل بررسی مکرر بدن برای پیدا کردن ناهنجاری‌ها، جستجوی مکرر کمک پزشکی و اطمینان‌طلبی‌ و اجتناب از فعالیت بدنی باشد. این ویژگی های رفتاری در اختلال نشانه جسمی شدید و پایدار بیشتر بارز است. این ویژگی‌ها معمولاً با درخواست‌های مکرر برای کمک پزشکی برای علائم جسمی مختلف همراه است.

از آنجایی که تمرکز بر علائم جسمی یکی از ویژگی‌های اصلی اختلال نشانه جسمی است، افراد مبتلا به این اختلال معمولاً به جای خدمات سلامت روان به خدمات پزشکی مراجعه می‌کنند. وقتی متخصص پزشکی به آن‌ها توصیه می‌کند که باید به روانشناس مراجعه کنند شدیدا تعجب می‌کنند و از مراجعه به متخصص سلامت روان امتناع می‌کنند.

میزان شیوع اختلال نشانه جسمی

در جمعیت عمومی بین ۵ تا ۷ درصد افراد بزرگسال به این اختلال مبتلا می‌شوند. زنان تمایل دارند علائم جسمی بیشتری نسبت به مردان گزارش کنند و در نتیجه شیوع اختلال نشانه جسمی در زنان بیشتر است.

شکل‌گیری و روند

در یک مطالعه که روی کودکان ۵ تا ۷ ساله دانمارکی انجام شد معلوم شد که نشانه های جسمی عملکردی در زمره شکایت‌های سلامتی رایج بودند. این نشانه‌ها در اقلیت قابل‌توجهی از آن‌ها به اندازه‌ای شدید بود که باعث ناراحتی، اختلال، غیبت از مدرسه یا دریافت کمک پزشکی شده بود.

به نظر نمی‌رسد سن شروع بیماری بر طول مدت بیماری تأثیر بگذارد. سیر اختلال نشانه جسمی احتمالاً مزمن و متغیر است و تحت تأثیر تعداد علائم، سن فرد، سطح اختلال و هر گونه بیماری همراه با آن است. در کودکان شایع‌ترین علائم دردهای شکمی مکرر، سردرد، خستگی و حالت تهوع است.

در افراد مسن‌تر، به نظر می‌رسد درد موضعی در چندین ناحیه بدن شایع‌ترین علامت باشد. علائم جسمی و بیماری‌های پزشکی همزمان شایع هستند. به نظر می‌رسد میزان شیوع اختلال نشانه جسمی تا سن ۶۵ سالگی ثابت است و ممکن است پس از آن کاهش یابد.

عوامل خطر و پیش‌آگهی

• خلق و خو. صفت شخصیتی روان‌رنجوری که با حالت عاطفی منفی مشخص می‌شود به عنوان یک عامل همبسته و همچنین یک عامل خطر شناخته شده است.
• محیطی. عواملی مانند سطح پایین تحصیلات، جایگاه پایین اقتصادی-اجتماعی و تجربه یک استرس عمده با اختلال نشانه جسمی مرتبط است.

اختلال علائم جسمی (SSD) از آگاهی بیشتر از احساسات مختلف بدن ناشی می‌شود که با تمایل به تفسیر این احساسات به عنوان نشانه بیماری پزشکی ترکیب می‌شود. در حالی که علت SSD نامشخص است، مطالعات نشان داده‌اند که غفلت در دوران کودکی، سوء‌استفاده جنسی، سبک زندگی آشفته، و سابقه مصرف الکل و مواد در زمره عوامل خطر این بیماری در نظر گرفته می‌شوند.

علاوه بر این، جسمی‌سازی شدید با اختلالات شخصیت، به ویژه اختلال اجتنابی، پارانوئید، وسواس فکری-اجباری همراه است. عوامل استرس‌زای روانی-اجتماعی، از جمله بیکاری و اختلال در عملکرد شغلی نیز در اختلال نشانه جسمی دخیل بوده‌اند.

تشخیص افتراقی

• اختلال وحشتزدگی. در اختلال وحشتزدگی، نشانه‌های جسمی و اضطراب در مورد سلامتی معمولاً در دوره‌های حاد رخ می‌دهند، اما در اختلال نشانه جسمی، اضطراب و علائم جسمی پایدارتر هستند.
• اختلال اضطراب فراگیر. افراد مبتلا به اختلال اضطراب فراگیر نگران رویدادها، موقعیت‌ها یا فعالیت‌های متعددی هستند که تنها یکی از آنها ممکن است با سلامتی مرتبط باشد. تمرکز اصلی در اختلال اضطراب فراگیر مانند اختلال نشانه جسمی معمولاً نشانه جسمی یا ترس از بیماری نیست.
• اختلالات افسردگی. اختلالات افسردگی معمولاً با علائم جسمی مانند خستگی، سردرد یا دردهای مفصلی، شکمی یا سایر دردها همراه است. با این حال، اختلالات افسردگی با نیاز به وجود خلق افسرده یا کاهش علاقه یا لذت به فعالیت‌ها از اختلال نشانه جسمی متمایز می‌شود.
• اختلال اضطراب بیماری. اگر فرد نگرانی‌های گسترده‌ای در مورد سلامتی داشته باشد اما علائم جسمی نداشته باشد یا علائم جسمی وی خیلی اندک باشد، ممکن است مناسب‌تر باشد که اختلال اضطراب بیماری را در نظر بگیرید.
• اختلال تبدیلی. در اختلال تبدیلی، مشکل فرد از دست دادن یک عملکرد است مانند فلج شدن اما در اختلال نشانه‌ی جسمی، تمرکز بر ناراحتی ناشی از علائم خاص است.
• اختلال هذیانی. در اختلال نشانه جسمی، باورهای فرد مبنی بر اینکه نشانه جسمی ممکن است منعکس‌کننده بیماری جدی جسمی باشد، با شدت هذیانی همراه نیست. در مقابل، در اختلال هذیانی، نوع جسمانی، اعتقاد فرد مبنی بر اینکه علائم جسمی نشان‌دهنده ابتلا به یک بیماری زمینه‌ای جدی است، قوی‌تر از آن است که در اختلال نشانه جسمی وجود دارد.
• اختلال بدشکلی بدنی. در اختلال بدشکلی بدن، فرد بیش از حد نگران یک نقص خیالی در ظاهر فیزیکی خود است. در مقابل، در اختلال نشانه جسمی، نگرانی در مورد علائم جسمی نشان‌دهنده ترس از بیماری زمینه‌ای است، نه از نقص ظاهری.
• اختلال وسواس فکری – عملی. در اختلال نشانه جسمی، ایده‌های مکرر در مورد علائم جسمی یا بیماری کمتر مزاحم هستند و افراد مبتلا به این اختلال رفتارهای تکراری مرتبط با هدف کاهش اضطراب را که در اختلال وسواس فکری-اجباری رخ می‌دهد، نشان نمی‌دهند.
• اختلال ساختگی. در اختلال ساختگی، افراد خود را بیمار یا ناتوان نشان می‌دهند، اما علائم و نشانه‌های فیزیکی را به قصد فریب دادن، جعل کرده‌اند. در مقابل، علائم اختلال نشانه جسمی جعلی نیست و این افراد به طور واقعی و جدی از شکایات جسمی خود رنج می‌برند.

ارتباط با افکار یا رفتار خودکشی

اختلال نشانه جسمی با افکار خودکشی و اقدام به خودکشی همراه است. این احتمال وجود دارد که افکار و رفتارهای خودکشی تا حدی با همپوشانی تشخیصی و همبودی مکرر اختلال نشانه جسمی و اختلالات افسردگی توضیح داده شود. علاوه بر این، به نظر می‌رسد که  شدت نشانه جسمی به طور مستقل با افزایش خطر افکار خودکشی مرتبط است.

درمان اختلال نشانه جسمی

هدف اولیه، کمک به بیمار برای مقابله با نشانه‌های فیزیکی، از جمله اضطراب سلامتی و رفتارهای ناسازگار، به جای از بین بردن علائم است. روش‌های تشخیصی و درمان جراحی تهاجمی توصیه نمی‌شود. از مصرف داروهای آرام‌بخش، از جمله بنزودیازپین‌ها و مسکن‌ها، خودداری می‌شود.

مطالعات نشان داده‌اند که درمان شناختی-رفتاری با بهبود قابل توجهی در عملکرد بیمار و علائم جسمی، کاهش هزینه‌های مراقبت های بهداشتی و کاهش علائم افسردگی مرتبط است.

رویکردهای دارویی باید محدود باشد، اما داروهای ضدافسردگی را می‌توان برای درمان بیماری‌های روانپزشکی (اضطراب، علائم افسردگی، اختلال وسواس اجباری) شروع کرد. مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRIs) و مهارکننده‌های بازجذب سروتونین-نوراپی‌نفرین (SNRIs) کارایی خود را نشان داده‌اند. با این حال، داروها باید با کمترین دوز شروع شوند و به آهستگی افزایش داده شوند تا به یک اثر درمانی برسند، زیرا بیماران مبتلا به SSD ممکن است آستانه پایینی برای درک عوارض جانبی داشته باشند، که منبع نگرانی دیگری است.