طرحواره استحقاق / بزرگ‌ منشی چیست؟ تشخیص و درمان

افرادی که طرحواره استحقاق دارند خودشان را بهتر از دیگران می‌دانند. طرحواره استحقاق باعث می‌شود که فرد باور داشته باشد که تمام دنیا مدیون او هستند. آن‌ها فقط زمانی احساس رضایت می‌کنند و خشنود می‌شوند که نیازهایشان برآورده شده باشد.

استحقاق یکی از ویژگی‌های شخصیتی است که با احساسات فراگیر شایستگی، خاص بودن و انتظارات اغراق‌آمیز مشخص می‌شود. احساس استحقاق درواقع ربطی به کارهایی که فرد انجام داده است ندارد. به عبارت دیگر، او بدون هیچ دلیل خاصی احساس استحاق می‌کند. برای شروع درک طرحواره استحقاق، جلمه زیر را که نقل قولی از کسی است که این طرحواره را دارد بخوانید:

تعریف طرحواره استحقاق

احساس استحقاق، یعنی حق به جانب بودن، یک ویژگی شخصیتی و یکی از طرحواره‌های ناسازگار است. طرحواره استحقاق به این معناست که فرد خود را سزاوار بهترین‌ها می‌داند، برای خودش حقوق ویژه‌ای در نظر می‌گیرد، احساس می‌کند از دیگران بهتر و برتر است و دیگران ابزاری هستند برای رسیدن به اهداف. کسی که طرحواره استحقاق دارد نمی‌تواند با دیگران همدلی کند. اما به شدت انتظار دارد که دیگران به او رسیدگی کنند، درکش کنند و نیازهایش را فوری برطرف سازند.

افرادی که طرحواره استحقاق دارند احساس می‌کنند زندگی به آن‌ها بدهکار و مدیون آنهاست. آن‌ها در ازای خدمات و توجهاتی که از اطرافیان دریافت می‌کنند کاری نمی‌کنند، زیرا بر این باورند که دیگران باید در خدمت آن‌ها باشند. آن‌ها معتقدند که فقط نیازهای خودشان اهمیت دارد نه نیازهای دیگران. از این رو برای نیازهای دیگران هیچ اهمیتی قائل نیستند.

در این مقاله، نشانه‌های طرحواره استحقاق، تأثیر حس استحقاق و راهکارهای مقابله با این موضوع را در خود و هنگام برخورد با افراد دیگر بررسی خواهیم کرد.

نشانه‌های طرحواره استحقاق

اگر مطمئن نیستید که خودتان یا افردی که می‌شناسید ممکن است طرحواره استحقاق داشته باشید یا خیر، ویژگی‌های زیر را بخوانید و ببینید آیا این نشانه‌ها در مورد شما درست هستند یا خیر.

۱. خودمحوری

به طور کلی کسی که طرحواره استحقاق دارد آدم خودمحوری است.منظور از خودمحوری این است که فرد به جز دیدگاه خودش نمی‌تواند به چیز دیگری توجه کند. از طرف دیگر، خودمحوری در طرحواره استحقاق باعث می‌شود که او همیشه خودش را مهم بداند و احساس کند که در محور همه تعاملات قرار دارد.

۲. عدم توانایی همدلی

فردی که طرحواره استحقاق دارد به دیگران توجهی ندارد و فاقد توانایی همدلی کردن با دیگران است. او هرگز نمی‌تواند و نمی‌خواهد که خودش را جای دیگران بگذارد. درواقع او معتقد است که از دیگران بهتر است و از این رو نیازی به همدلی کردن با دیگران نمی‌بیند. او همیشه می‌خواهد خودش در محور و مرکز توجه باشد نه اینکه به دیگران توجه کند.

۳. اعتقاد به داشتن حق و حقوق ویژه برای خود

افرادی که طرحواره استحقاق دارند فکر می‌کنند مستحق دریافت امتیازات ویژه و برخورد خاصی از سوی دیگران هستند. آن‌ها معتقدند که همیشه باید دیگران به آن‌ها لطف کنند. دیدگاه آن‌ها این است که «دنیا به من مدیون است».

این افراد اعتقاد دارند که قوانین نباید در مورد آن‌ها اعمال شود، زیرا قوانین برای آدم‌های عادی است و نه برای آدم‌های خاص. آن‌ها همیشه احساس می‌کنند که لیاقتشان بسیار بیشتر از چیزهایی است که در حال حاضر دریافت می‌کنند. و همیشه لیاقت خود را به دیگران گوشزد می‌کنند و از این موضوع شاکی‌اند که دیگران قدر آن‌ها را نمی‌دانند.

۴. تحقیر و سیاه‌نمایی دیگران

افرادی که طرحواره استحقاق دارند معتقدند که سبک زندگی آن‌ها از بقیه بهتر است. اگر کسی با آنها مشکلی داشته باشد یا با کاری که انجام می‌دهند مخالف باشد، سعی می‌کنند او را تحقیر کنند و هر طوری که شده به او اثبات کنند که در حال اشتباه است. به طور کلی مخالفت کردن با افراد دارای طرحواره استحقاق کار وحشتناکی است.

۵. اولویت دادن به نیازهای خود و دیگر هیچ!

آن‌ها نیازهای خود را مقدم بر نیازهای دیگران می‌دانند. نباید از آن‌ها انتظار داشته باشید که وقتی نیاز به کمک دارید به شما کمک کنند. در عوض باید وقتی به کمک نیاز دارند شما حتی اگر آب دستتان هست زمین بگذارید و به کمک آن‌ها بشتابید. آن‌ها باور دارند که وظیفه‌ی شما این است که چیزهایی را که می‌خواهند در اختیارشان بگذارید و اقدامات لازم را انجام دهید حتی اگر لازم باشد از نیازهای خودتان بزنید.

زمانی که افراد دارای طرحواره استحقاق به خواسته‌هایشان نمی‌رسند باید منتظر یک جار و جنجال بزرگ باشید. آن‌ها به شدت انتقادی و تخریب‌گرانه رفتار می‌کنند، سر دیگران منت می‌گذارند و خشم انفجاری زیادی را از خود نشان می‌دهند. در این مواقع بهتر است از او فاصله بگیرید زیرا او تمام تلاش خودر را می‌کند که شما را تحقیر کند تا خودش جلوه بهتری پیدا کند.

۶. شیفتگی نسبت به پول، قدرت و مقام

داشتن پول، مقام و به دست آوردن موفقیت، گاهی اوقات سرلوحه زندگی افرادی که طرحواره استحقاق دارند. آن‌ها حریص و طمعکار هستند. اما بعضی از این افراد واقعاً برای رسیدن به بهترین‌ها تلاش می‌کنند و سایرین انتظار دارند که پول و مقام و موفقیت‌ها برایشان فراهم شود و عده‌ای هم در داشتن این موارد لاف می‌زنند.

۷. بازی نقش قربانی

یکی دیگر از رفتارهای افراد خودشیفته یا کسانی که طرحواره استحقاق دارند این است که به شکل متناقضی نقش قربانی را بازی می‌کنند و دیگران را مقصر مشکلات خود می‌دانند. همیشه احساس می‌کنند که اتفاقی مانع از رسیدن آن‌ها به حق و حقوقشان شده است. در این حالت آن‌ها دیگران را مسئول بهتر کردن زندگی خود می‌دانند.

۸. تشنه تمجید و تعریف بودن

آن‌ها دائماً به تحسین شدن نیاز دارند. آن‌ها در واقع تشنه شنیدن تمجید و تعریف‌اند. تمجید و تعریف دیگران برای آن‌ها حکم مهر تأییدی بر افکار خودشیفتگی آن‌هاست. به هر حال وقتی کسی فکر می‌کند که از همه عالم و آدم یک سر و گردن بهتر، برتر و بالاتر است باید دیگران از او تعریف کنند و در مرکز توجه باشد. در غیر این صورت دیگران آدم‌های بی‌شعوری هستند که قدر او را نمی‌دانند و باید از این بابت تنبیه شوند.

نمونه‌هایی از طرحواره استحقاق

اگر شما طرحواره استحقاق داشته باشید یک یا چند مورد از تمایلات رفتاری زیر در شما وجود دارد:

• انتظار دارید همان قوانینی که در مورد دیگران اعمال می‌شود در مورد شما اعمال نشود. قوانین برای مردم عادی است نه برای افراد خاص.
• وقتی دیگران از شما کمک می‌خواهند احساس می‌کنید که تحت فشار قرار گرفته‌اید و حتی از آن‌ها بابت کمک خواستن عصبانی می‌شوید. اما وقتی که از دیگران کمک می‌خواهید، باور دارید که کار آسانی را از دیگران خواسته‌اید.
• انتظار دارید که دیگران به علاقه‌مندی‌ها و خواسته‌های شما بیشتر از علایق خود توجه کنند.

تأثیرات طرحواره استحقاق

مطالعات زیادی نشان داده‌اند که افراد دارای طرحواره استحقاق دچار ناامیدی مزمن هستند، انتظارات برآورده‌نشده‌ی زیادی دارند و از دیگران بیشتر در معرض آسیب‌های روانی و اجتماعی قرار دارند.

وقتی کسی خود را برتر از دیگران می‌داند، هر چیزی که جهان‌بینی او را به چالش بکشد موجب عصبانیت و ایجاد حالت تدافعی در او می‌شود.

• نادیده گرفتن قوانین

کسی که طرحواره استحقاق دارد به راحتی تمامی قوانین را نادیده می‌گیرد. این قوانین شامل قوانین اجتماعی و بین فردی می‌شود. به عنوان مثال رعایت نوبت برای او سخت است و به راحتی حقوق دیگران را در نظر نمی‌گیرد. او فکر می‌کند که نباید نوبت را رعایت کند. اصولاً او معتقد است که فقط خودش باید در شرایط راحت باشد و بس. علاوه بر این، آداب متقابل اجتماعی مانند تعهد داشتن به قرارها و انجام تعهدات اجتماعی را نیز رعایت نمی‌کند. به راحتی می‌تواند قرارها را کنسل کند بدون اینکه فکر کند دیگران از مسئله آزار می‌بینند.

• توهین کردن به دیگران

فردی که طرحواره استحقاق دارد ناسزا دادن و یا هر شکل دیگری از توهین برایش مثل آب خوردن است. به راحتی دیگران را تحقیر می‌کند، سیاه‌نمایی می‌کند و بدی‌ها و نقاط ضعف دیگران را طوری به رخ آن‌ها می‌کشد که طرف مقابل با خاک یکسان شود.

• تمایل به رهبری کردن

داشتن طرحواره استحقاق باعث می‌شود که فرد بخواهد کنترل دیگران را در دست داشته باشد و مانند یک معلم سخت‌گیر و مغرور که فکر می‌کند عقل کل است همه را راهنمایی و هدایت می‌کند و سخت معتقد است که دیگران باید از او پیروی کنند.

• زودرنجی

استحقاق باعث می‌شود که فرد خیلی زودرنج باشد یا به عبارت دیگر باعث می‌شود که خیلی زود به او بر بخورد. او این پتانسیل را دارد که هر چیزی را طوری برداشت کند که گویا حمله‌ای به عزت نفس اوست. او معتقد است که دیگران به اندازه‌ی کافی احترام او را حفظ نمی‌کنند. حتی یک انتقاد سازنده و کوچک می‌تواند او را برنجاند به طوریکه دست به پرخاشگری بزند. به هیچ وجه فکر نمی‌کند که شاید در آن انتقاد نکته‌ی سازنده‌ای برای زندگی‌اش وجود داشته باشد.

هنگامی که طرحواره استحقاق/بزرگ شما فعال می‌شود، معمولاً سه راه وجود دارد که در آنها واکنش نشان می دهید.

• تسلیم: شما همیشه خودتان را در خط مقدم برآوردن نیازها و خواسته‌ها در نظر می‌گیرد. در این حالت شما فقط به فکر خودتان هستید و برای خواسته‌های دیگران هیچ ارزشی قائل نیستید.
• اجتناب: در این حالت شما از موقعیت‌هایی که ممکن است خودشیفتگی شما را زیر سوال ببرند یا افرادی که از شما بهتر هستند اجتناب می‌کنید.
• جبران بیش از حد: در این حالت شما دقیقا بر خلاف خودشیفتگی عمل می‌کند. این رفتارها متضاد طرحواره استحقاق شماست اما همچنان زیربنای رفتارهای مطعیانه و رسیدگی به دیگران در واقع جبران افراطی طرحواره استحقاق شماست.

تأثیر طرحواره استحقاق بر روابط عاشقانه

طرحواره استحقاق تأثیرات سمی زیادی بر روابط نزدیک و عاشقانه می‌گذارد. عدم همدلی، عدم در نظر گرفتن نیازهای شریک زندگی، انتظارات بیش از حد از او و پرتوقع بودن به طور قطع هر رابطه را به ویرانی می‌کشاند.

فرد دارای استحقاق، عموماً شریک زندگی خود را سرزنش می‌کند و او را متهم می‌کند که به اینکه به اندازه کافی قدر او را نمی‌داند و آنطور که باید به او احترام نمی‌گذارد.

ممکن است فردی که طرحواره استحقاق دارد شریک زندگی خود را به زور وادار به رابطه‌ی جنسی کند. او در رابطه جنسی به تمایلات و نیازهای شریک جنسی خود توجهی نمی‌کند و فقط می‌خواهد خودش ارضا شود.

یک دسته از افرادی که با افراد خودشیفته و دارای طرحواره استحقاق وارد رابطه می‌شوند افرادی هستند که طرحواره خودقربانگری یا اطاعت دارند. افراد خودشیفته دوست دارند بر دیگران تسلط داشته باشند و این افراد نیز دوست دارند که تحت سلطه باشند. اما این رابطه دیری نمی‌پاید، زیرا افراد خودقربانگر و مطیع در نهایت از این وضعیت خسته می‌شوند.

فردی که طرحواره استحقاق دارد به هیچ وجه همسر خود را نمی‌تواند درک کند. نمی‌تواند نیازهای او را برآورده سازد. علاوه بر این، در اکثر اوقات پرخاشگرانه و متوقعانه رفتار می‌کند.

شکل گیری طرحواره استحقاق

همانند سایر طرحواره‌های ناسازگار، طرحواره استحقاق در دوران کودکی و درون خانواده شکل می‌گیرد. اصولاً والدین بسیار آسان‌گیر بوده‌اند به طوریکه کودک می‌توانسته هر کاری را هر زمانی که دلش می‌خواهد انجام دهد. در این وضعیت، کودک محدودیت‌های واقع‌بینانه و مرزبندی‌های اجتماعی را نمی‌آموزد و به این نتیجه می‌رسد که می‌تواند همیشه هر کاری که دلش می‌خواهد را انجام دهد.

همچنین ممکن است طرحواره استحقاق، واکنش دفاعی کودک در برابر محرومیت‌ها و بدرفتارهای والدین باشد. این افراد در یک واکنش دفاعی، یک سپر بزرگی از خودشیفتگی ایجاد کرده‌اند تا با محرومیت‌ها و نقص‌های دوران کودکی خود مبارزه کنند. عموماً این افراد معتقدند که دنیا به آن‌ها بدهکار است.

ممکن است والدین خودشان آدم‌های خودشیفته‌ای بوده‌اند و کودک از آنها الگوبرداری کرده است. والدین خودشیفته به کودک خود القا می‌کنند که یک شاهزاده است ولی به او نیاموخته‌اند که دیگران هم شاهزاده هستند.

درمان طرحواره استحقاق

اگر به این نتیجه رسیده‌اید که در شما طرحواره استحقاق شکل گرفته و روی روابط و زندگی‌ شخصی‌تان تأثیر منفی داشته است بهتر است که برای تغییر و درمان آن اقدامات لازم را انجام دهید. تغییر این طرحواره کار دشواری است؛ از این رو شما به تلاش و تمرین زیادی نیاز دارید. به همین دلیل اولین پیشنهاد من این است که تغییر آن را زیر نظر یک طرحواره‌درمانگر خبره انجام دهید.

در حین روند رواندرمانی می‌توانید گام‌های زیر را به همراه درمانگرتان انجام دهید:

در نظر گرفتن دیدگاه دیگران

نگاه کردن از دیدگاه دیگران و خود را جای آن‌ها گذاشتن به کاهش خودمحوری شما کمک می‌کند. تلاش کنید در موقعیت‌های مختلف برای لحظه‌ای افکار خود را کنار بگذارید و قضاوت نکنید. در عوض روی افکار دیگران و زاویه دید آن‌ها متمرکز شوید. یعنی سعی کنید با کفش‌های دیگران راه بروید.

افراد بسیاری به طور اتوماتیک، توانایی در نظر گرفتن دیدگاه دیگران را دارند. یعنی آن‌ها در مسائل مختلف می‌توانند شما را درک کنند و اگر شما هم تلاش کنید که آن‌ها را درک کنید آنگاه مشکلات بین فردی‌تان به حداقل می‌رسد.

موفقیت‌ها و ویژگی‌های خوب دیگران را ببینید

دیدن موفقیت‌های دیگران و عدم حسادت به آن‌ها در کل منافع اجتماعی دارد که نفع همه ماست. همه ما نیاز داریم که به تلاش‌هایمان برای انجام وظایف زندگی و شغلی توجه شود. با توجه کردن به دیگران سرمایه‌های اجتماعی را تقویت می‌کنیم.

بازسازی شناختی

شما باید با افکار خود چالش کنید. آیا شما همیشه درست می‌گویید و همیشه حق با شماست؟ آیا دیگران باید در خدمت شما باشند؟ آیا دیگران هیچ ارزشی ندارند؟ سعی کنید شواهد مخالف و جایگزین افکار خود را پیدا و آن‌ها را تمرین کنید. به عنوان مثال به این سؤال فکر کنید که چه دلایل معتبری وجود دارد که باید قوانینی را که دیگران رعایت می‌کنند شما رعایت نکنید؟ چه دلایلی وجود دارد که شما از همه برتر هستید؟ صادقانه پاسخ دهید.

آزمایش رفتاری

به صورت موقت تمایلات استحقاقی خود را کنار بگذارید و ببینید که چه اتفاقی می‌افتد. وقتی دیگران را آزار ندهید و نسبت به آن‌ها توهین‌آمیز و پرتوقع نباشید آیا روابط‌تان بهتر می‌شود؟ اگر دیگران را درک کنید آیا توجه آن‌ها را بیشتر به سمت خودتان جلب نمی‌کنید؟

عدم صدور مجوز اخلاقی برای خود

بسیاری از افراد خودشیفته و کسانی که طرحواره استحقاق دارند عموماً برای اینکه دیگران را آزار بدهند و یا اینکه خودشان را بهتر از بقیه در نظر بگیرند تلاش می‌کنند یک توجیه درونی برای اعمال خود پیدا کنند. آنها اشتباهات خود را توجیه می‌کنند.