تفسیر رؤیا بر اساس نظریه روانکاوی فروید

وقتی صحبت از تفسیر رؤیا می‌شود خیلی از ما به یاد کتاب‌های مختلفی می‌افتیم که سعی کرده‌اند خواب‌ها را از طریق نمادسازی تعبیر کنند. به عنوان مثال کافی است که رؤیایی را که در خواب دیده‌اید گوگل کنید. گوگل فوراً برای شما صدها وب‌سایت را معرفی می‌کند که تعبیر خواب شما در دستان آن‌هاست. اما تفسیر رؤیا به یک روان‌شناسی نیرومند نیاز دارد. اولین روان‌شناسی که به طور عمده به اهمیت رؤیاها و نحوه تفسیر آن‌ها پرداخته است زیگموند فروید است که همه ما او را به عنوان خالق نظریه‌ی روانکاوی می‌شناسیم.

در این مقاله سعی خواهم کرد که تفسیر رؤیا بر اساس نظریه‌های روانکاوی فروید را به طور خلاصه توضیح دهم. منبع اصلی این مقاله، کتاب اصلی فروید درباره تفسیر رؤیا است.

معرفی مختصر نظریه روانکاوی فروید

قبل از توضیح تفسیر رؤیا از نظر فروید بهتر است که ابتدا با نظریه‌های اصلی او آشنا شویم. نظریه روانکاوی فروید شامل مفاهیم بسیار زیادی درباره شخصیت انسان‌هاست. از نظر فروید، روان انسان به سه بخش تقسیم شده است که عبارت‌اند از هشیاری، نیمه‌هشیاری و ناهشیار. آنچه از نظر فروید برای درک شخصیت مهم بود قسمت ناهشیار ذهن است.

ناهشیار بخشی از روان یا ذهن ماست که حاوی انگیزه‌های ذاتی و تجربه‌های سرکوب‌شده‌ی دوران کودکی است. ما به هیچ عنوان به بخش ناهشیار ذهن‌‌مان دسترسی نداریم. هر آنچه در ناهشیار ما قرار دارند به نوعی از نظر جامعه غیرقابل قبول است و از طرفی نیز آگاه شدن از آن‌ها برای ما بسیار دردناک است. به همین دلیل بخشی از روان ما ناهشیار است تا ما نسبت به آن‌ها بی‌خبر باشیم.

اما بی‌خبری ما از مواد موجود در ناهشیار به این معنا نیست که دست و پای آن‌ها در پستوهای ذهن‌مان به زنجیر بسته شده است. مواد ناهشیار تلاش می‌کنند وارد آگاهی ما شوند اما بخشی از شخصیت به نام ایگو (خود) تلاش می‌کند مانع از ورود آن‌ها به آگاهی شود. ایگو همان بخشی از ماست که به کمک آن با دنیای واقعی ارتباط برقرار می‌کنیم.

ایگو به صورت کلی از مکانیزم‌های دفاعی استفاده می‌کند تا بتواند مواد موجود در ناهشیاری را مدیریت کند. روش‌های مدیریت ایگو عموماً شامل تغییر شکل ماهیت مواد ناهشیار می‌شود. مثلاً به جای اینکه خشم خود را به مادرمان ابراز کنیم، ایگو با کمک مکانیزم جابه‌جایی آن خشم را به دوست‌مان که اهمیت کمتری از مادرمان دارد منتقل می‌کند.

از این رو مواد ناهشیار توسط ایگو تغییر شکل پیدا می‌کنند و وارد آگاهی می‌شوند. اما هنگامی که می‌خوابیم ایگو فرصت پیدا می‌کند کمی استراحت کند. بنابراین، خواب زمان مناسبی است که مواد ناهشیار راحت‌تر از هنگام بیداری وارد هشیاری شوند. به همین دلیل است که ما خواب‌های عجیب و غریب می‌بینیم.

از نظر فروید، هر رویایی معنادار است، مهم نیست که چقدر مزخرف به نظر می‌رسد یا چقدر از آن را به یاد می‌آوریم.

نظریه و تفسیر رؤیا در روانکاوی

از نظر فروید (۱۹۰۰) رؤیاها شاهراه ناهشیاری است زیرا در رؤیا مکانیزم‌های دفاعی ضعیف می‌شوند به طوریکه برخی از مواد سرکوب‌شده می‌توانند وارد هشیاری شوند البته به شکل مبدل.

رؤیاها عملکردهای مهمی در ذهن ناهشیار دارند و سرنخ‌های ارزشمندی برای درک نحوه عملیات ذهن (روان) فراهم می‌آورند. به گفته فروید (1900)، منابع رویاها شامل محرک‌های دنیای بیرون، تجربیات ذهنی، محرک‌های ارگانیک درون بدن و فعالیت‌های ذهنی در طول خواب است (ص 22).

شواهد تجربی برخی از این ادعاها را تأیید کرده است. تئوری خودسازماندهی رویا (self-organization theory of dreaming) بیان می‌کند که تثبیت حافظه، تنظیم احساسات و دریافت محرک های بیرونی می تواند به محتوای رویا کمک کند (ژانگ، 2016). از این رو، محتوای رویا می تواند حاوی اطلاعات مهمی در مورد خواب بیننده باشد.

در بیست و چهارم ژولای ۱۹۸۵ فروید رؤیاهایی داشت که درنهایت اساس نظریه‌های او شد. او درباره بیماری به نام ایرما نگران بود زیرا آنطور که فروید امیدوار بود درمانش به خوبی پیش نمی‌رفت. درواقع فروید خودش را به خاطر این موضوع سرزنش و احساس گناه می‌کرد.

فروید خواب دید که در یک مهمانی با ایرما ملاقات و او را معاینه کرده است. سپس فرمول شیمیایی دارویی را دید که دکتر دیگری برای ایرما تجویز کرده بود و متوجه شد که بیماری ایرما ناشی از سرنگ کثیفی است که پزشک استفاده کرده بود. بدین ترتیب احساس گناه فروید از بین رفت.

فروید این رؤیا را ارضای آرزو در نظر گرفت. او آرزو داشت که شرایط وخیم ایرما نتیجه خطای او نباشد و آن رؤیا این آرزو را برآورده کرد به این صورت که به او نشان داد که وضعیت ایرما نتیجه اشتباه یک دکتر دیگر است. بر اساس این رؤیا، فروید (۱۹۰۰) مطرح کرد که عملکرد اصلی رؤیاها برآورده کردن آرزوهاست.

تفسیر رؤیا

کتاب تفسیر رؤیا اثر مهم زیگموند فروید است که ابتدا در سال ۱۸۹۹ منتشر شد. در این کتاب نظریه روانکاوی و تفسیر رؤیا معرفی شده بود. در این مقاله خلاصه‌ای از نکات کلیدی کتاب تفسیر رؤیا را برایتان آماده کرده‌ام.

۱. معرفی روانکاوی: در این کتاب فروید برای اولین بار نظریه‌ روانکاوی‌اش را معرفی کرد.

روانکاوی یک رویکرد انقلابی در درک ذهن و رفتار انسان بود که بر نقش ذهن ناهشیار که به طور عمده‌ای توسط سایر نظریه‌ها نادیده گرفته شده بود تأکید داشت.

در کتاب تفسیر رؤیا فروید مفاهیم کلیدی نظریه روانکاوی مانند عقده‌ی ادیپ و تداعی آزاد را معرفی و تشریح کرد.

۲. رؤیاها به عنوان بینش روان‌شناختی: فروید مطرح کرد که رؤیاها می‌توانند بینش‌های ارزشمندی درباره تمایلات و تعارض‌های ناهشیار فرد فراهم سازند.

این یک ایده نوین محسوب می‌شد به این علت که رؤیاها اغلب بی‌معنا در نظر گرفته می‌شدند و بیشتر به صورت عرفانی و مذهبی تفسیر می‌شدند.

۳. رؤیاها به عنوان ارضای آروزها: فروید مطرح کرده بود که رؤیاها شکلی از ارضای میل (آرزو) است. رؤیاها نمایانگر تمایلات، افکار و انگیزه‌های ناهشیاری هستند که ذهن هشیارمان آن‌ها را سرکوب کرده است.

این ایده نه تنها رشته روان‌شناسی بلکه ادبیات، هنر و فرهنگ را تحت تأثیر قرار داد.

۴. محتوای آشکار و پنهان: فروید بین محتوای آشکار و پنهان رؤیا تفاوت قائل شد. منظور از محتوای آشکار رؤیا آنچیزی است که ما بعد از بیداری به یاد می‌آوریم و محتوای پنهان، معنای روانشناختی پنهان یا معنای نمادین رؤیایی است که در خواب دیده می‌شود.

۵. کار رؤیا: فرآیندی که طبق آن ذهن ناهشیار معنای رؤیا به چیزی که کمتر خطرناک باشد تغییر می‌دهد کار رؤیا گفته می‌شود.

کار رؤیا شامل مکانیزم‌های مانند جابه‌جایی (انتقال اهمیت هیجانی از یک موضوع به یک موضوع دیگر)، متراکم‌سازی (ترکیب چندین ایده در یک ایده) و نمادسازی (بازنمایی یک عمل یا یک ایده از طریق نمادها).

۶. تداعی آزاد: فروید از تکنیکی به نام تداعی آزاد برای آشکار کردن محتوای پنهان رؤیاها استفاده می‌کرد. در این فرآیند، شخص هر آنچه را که به ذهنش درباره عناصر رؤیاها می‌آید بیان می‌کند که باعث ایجاد بینش‌های مهمی درباره تمایلات ناهشیاری که از طریق رؤیاها ابراز می‌شوند به دست می‌دهد.

محتوای پنهان به عنوان معنای نهان رؤیاها

محتوای نهفته در رؤیاها، مفهومی که زیگموند فروید در نظریه روانکاوی خود معرفی کرد، به معانی یا مضامین پنهان، نمادین و ناخودآگاه در پس رویدادهای یک رؤیا اشاره دارد. این موضوع با محتوای آشکار رؤیا در تضاد قرار می‌گیرند که درواقع خط داستانی یا رویدادهای واقعی‌ای هستند که در خواب رخ می‌دهند و خواب‌بیننده به یاد می‌آورد. بنابراین ما برای تفسر رؤیا به محتوای نهفته‌ی رؤیا می‌پردازیم نه آنچه به صورت آشکار در خواب دیده شده است.

فروید معتقد بود که محتوای نهفته یک رؤیا اغلب به تمایلات، آرزوها و تعارض‌های ناهشیار مربوط است. این‌ها افکار و احساساتی هستند که بسیار دردسرساز یا غیرقابل قبول محسوب می‌شوند و به این دلیل ذهن هشیار آن‌ها را سرکوب می‌کند. با وجود این، آن‌ها می‌توانند به شکل مبدل در رؤیاهای ما ظاهر شوند. تفسیر رؤیا شامل رمزگشایی از شکل مبدل آرزوهای ناهشیار است.

محتوای پنهان مستقیماً قابل مشاهده نیست زیرا اغلب در محتوای آشکار رویا رمزگذاری یا نمادین می‌شود. به عنوان مثال، رؤیای از دست دادن دندان ممکن است محتوای پنهانی مرتبط با اضطراب در مورد پیری یا ترس از دست دادن قدرت یا کنترل داشته باشد (اگرچه تعابیر ممکن است بسته به فرد بسیار متفاوت باشد).

نحوه سانسور در رؤیاها

همانطور که گفتیم فروید برای تبیین سانسور یا پنهان کردن محتوای نهفته‌ی رؤیا از فرایندی به نام کار رؤیا نام برده است. اما چرا باید محتوای نهفته سانسور شود. محتوای نهفته، که نمایانگر خواسته‌ها و تمایلات ناهشیار ماست، اغلب آزاردهنده یا از نظر اجتماعی غیرقابل قبول است.

بنابراین باید برای کاهش خطر آن‌ها کاری انجام شود. از این رو هدف از رویاپردازی تبدیل آرزوهای ممنوع به شکلی غیرتهدیدکننده است، در نتیجه اضطراب را کاهش می‌دهد و به ما اجازه می‌دهد به خواب ادامه دهیم. کار رؤیا شامل فرآیند تراکم، جابجایی، و گسترش ثانویه است:

• جا به جایی: این شامل انتقال اهمیت هیجانی از یک موضوع مهم به یک موضوع کمتر مهم است. جا به جایی زمانی اتفاق می‌افتد که ما شخص یا موضوعی را که واقعاً نگران آن هستیم به شخص دیگری جا به جا می‌کنیم. به عنوان مثال، یکی از بیماران فروید به شدت از خواهر شوهرش رنجیده بود و می‌گفت که او یک سگ است و در خواب می‌دید که یک سگ سفید کوچک را خفه می‌کند.

فروید این خواب را به عنوان نمایانگر تمایل او برای کشتن خواهر شوهرش تفسیر کرد. اگر بیمار واقعاً خواب می‌دید که خواهر شوهرش را می‌کشد، احساس گناه می‌کرد. ضمیر ناخودآگاه، او را به یک سگ تبدیل کرد تا از او محافظت کند.

• تراکم: این فرآیند ترکیب چندین ایده یا افراد در یک موضوع یا رویداد است. برای مثال، رویایی در مورد یک مرد ممکن است رویایی در مورد پدر و معشوق شخص باشد. رویای یک خانه ممکن است تراکم نگرانی در مورد امنیت و همچنین نگرانی در مورد ظاهر خود باشد.
• نمادسازی: این نمایش یک ایده یا آرزوی سرکوب شده از طریق نمادها است. برای مثال، رویای بالا رفتن از نردبان ممکن است نماد جاه‌طلبی یا میل به موفقیت باشد.
• گسترش ثانویه: تفصیل ثانویه زمانی اتفاق می‌افتد که ضمیر ناخودآگاه تصاویر برآورده‌کننده آرزوها را در نظمی منطقی از رویدادها به هم متصل می‌کند و محتوای نهفته را بیشتر پنهان می‌کند. این می تواند شامل اضافه کردن جزئیات یا ایجاد یک خط داستانی باشد که عناصر مختلف رویا را به هم متصل می‌کند. به گفته فروید، به همین دلیل است که محتوای آشکار رویاها می‌تواند رویدادهای باورپذیر باشد.

این مکانیسم‌ها با هم کار می‌کنند تا محتوای نهفته را به محتوای آشکار تبدیل کنند، و به بیننده اجازه می‌دهند که به خواب خود ادامه دهد و از افکار و خواسته‌های آزاردهنده یا غیرقابل قبولی که در رویا بیان می‌شود، بی‌خبر بماند.

با این حال، فروید از طریق تکنیک‌هایی مانند تداعی آزاد و تفسیر رؤیا معتقد بود که می‌توان محتوای نهفته را کشف کرد و بینشی نسبت به ضمیر ناهشیار به دست آورد.

تکنیک‌های تفسیر رؤیا

زیگموند فروید چندین تکنیک را برای کشف محتوای نهفته رویاها ایجاد کرد که به اعتقاد او نشان دهنده امیال و تعارض‌های ناهشیار رؤیاپرداز است. در اینجا تکنیک‌های اصلی وجود دارد:

من باید تأیید کنم که رویاها واقعاً معنی دارند و یک روش علمی برای تفسیر آنها امکان پذیر است.

تداعی آزاد

فروید از تکنیکی به نام تداعی آزاد برای کشف محتوای نهفته رویاها استفاده کرد. در این فرآیند، شخص هر آنچه را که به ذهنش می‌رسد در رابطه با هر عنصر رویا می‌گوید، بدون اینکه افکار خود را سانسور یا قضاوت کند. به عبارتی دیگر در تداعی آزاد، فرد تشویق می‌شود تا هر فکری را که در مورد هر عنصر رویا به ذهنش می‌رسد، بدون توجه به اینکه چقدر تصادفی یا نامرتبط به نظر می‌رسد، بیان کند.

ایده این تکنیک از این قرار است که این تداعی‌ها می‌توانند به بینش‌هایی در مورد خواسته‌ها یا تعارضات ناخودآگاهی که رویا نشان می‌دهد منجر شود.

انتقال

انتقال فرآیندی است که در آن احساسات و خواسته‌هایی که فرد نسبت به افراد مهم زندگی خود دارد به درمانگر منتقل می‌شود.

مشاهده این الگوهای انتقال می‌تواند سرنخ‌هایی در مورد محتوای پنهان رویاهای فرد ارائه دهد.

تفسیر رویا

این تکنیک شامل بررسی دقیق محتوای رؤیاست. روانکاو و فرد با هم کار می‌کنند تا محتوای آشکار رؤیا (رویدادهای واقعی رؤیا) را کشف کنند و سعی می‌کنند بفهمند که اینها ممکن است نمادی از خواسته‌ها یا تعارض‌های ناخودآگاه (محتوای نهفته) رؤیاپرداز باشند.

تفسیر نمادها

در کار بعدی فروید در مورد رویاها، او امکان وجود نمادهای جهان‌شمول را در رؤیاها بررسی کرد. برخی از این نمادها جنسی بودند، از جمله میله، تفنگ، و شمشیر به نمایندگی از آلت تناسلی مرد و اسب‌سواری و رقص نشان‌دهنده آمیزش جنسی است.

به عنوان مثال، فروید پیشنهاد کرد که رؤیاهای پرواز ممکن است نشان‌دهنده تمایل جنسی باشد، در حالی که رؤیاهای از دست دادن دندان ممکن است نشان‌دهنده‌ی اضطراب در مورد پیری باشد. با این حال، او همچنین تأکید کرد که معنای نمادها می‌تواند بین افراد، تفاوت بسیار زیادی داشته باشد. هنگام تفسیر نمادهای موجود در خواب تداعی‌های فرد مهم‌ترین عامل در تفسیر است.

با این حال، فروید در مورد نمادها محتاط بود و اظهار داشت که نمادهای عمومی بیشتر شخصی هستند تا جهان‌شمول. شخص نمی‌تواند بدون اطلاع از شرایط شخص، نمادی از محتوای آشکار یک رؤیا را تفسیر کند.

«دایرة‌المعارف رؤیا» که هنوز هم محبوب هستند، منبع آزار فروید بودند. فروید یک مثال از محدودیت در نظر گرفتن نمادهای جهان‌شمول مطرح کرده است. یکی از بیماران فروید خواب دیده بود که یک ماهی در دستش گرفته است.

او خودش در تلاشی برای تفسیر رؤیا، به فروید گفته بود که این ماهی نماد آلت تناسلی است. با این حال، وقتی فروید بیشتر درباره آن بررسی انجام داد به این نتیجه رسید که ماهی مورد نظر در خواب بیمار، نمادی از مادرش بود که به طالع‌بینی و تأثیر ماه‌ها اعتقاد داشت. بنابراین ماهی به جای اینکه نمایانگر آلت تناسلی باشد به احتمال بیشتر نمایانگر مادر بیمار بود.

در نظر گرفتن سرکوب

فروید معتقد بود که تمایلات و تعارضات سرکوب شده اغلب در رؤیاها ظاهر می‌شوند، بنابراین درک آنچه که فرد ممکن است سرکوب کرده باشد می‌تواند به تفسیر محتوای نهفته رؤیا کمک کند.

کلام آخر

نظریه روانکاوی فروید منبع غنی و خلاقانه‌ای برای درک انسان در اختیار ما قرار می‌دهد. از این رو می‌توانیم با توجه به مفاهیم ناهشیار به تفسیر رؤیا بپردازیم زیرا از نظر فروید رؤیاها راهی برای ارضا کردن نیازهای ناهشیار و آرزوهای برآورده نشده ما هستند. وقتی بتوانیم از تفسیر رؤیا استفاده کنیم می‌توانیم ناهشیاری خود را کشف کنیم. ما در این مقاله نظریه فروید درباره تفسیر رؤیا را تشریح کردیم. شما می‌توانید برای اطلاعات بیشتر درباره تفسیر رؤیا به کتاب اصلی فروید که در زیر عنوان کرده‌ایم مراجعه کنید.

Sources:

Freud, S., & Strachey, J. (1900). The interpretation of dreams (Vol. 4, p. 5). Allen & Unwin.