نظریه رشد شناختی پیاژه: دوره عملیات صوری

دوره عملیات صوری پیاژه

دوره عملیات صوری چهارمین و آخرین مرحله نظریه رشد شناختی ژان پیاژه است. تقریباً از ۱۱-12 سالگی شروع می‌شود و تا بزرگسالی ادامه می‌یابد

در این مرحله از رشد و تحول، تفکر بسیار پیچیده‌تر و پیشرفته‌تر می‌شود. کودکان می‌توانند در مورد مفاهیم انتزاعی و نظری فکر کنند و از منطق برای ارائه راه‌حل‌های خلاقانه برای مشکلات استفاده کنند. مهارت‌هایی مانند تفکر منطقی، استدلال قیاسی و برنامه‌ریزی سیستماتیک نیز در این مرحله پدیدار می‌شوند.

نظریه رشد شناختی ژان پیاژه پیشنهاد می‌کند که کودکان در چهار دوره‌ی مختلف رشد ذهنی حرکت می‌کنند. نظریه او نه‌تنها بر درک چگونگی کسب دانش کودکان، بلکه بر درک ماهیت هوش نیز تمرکز دارد. نظریه رشد شناختی پیاژه پیشنهاد می‌کند که کودکان در چهار دوره مختلف رشد شناختی پیشرفت می‌کنند. این دوره جنبه‌های متعددی از رشد ذهنی از جمله استدلال، زبان، اخلاق و حافظه را در برمی‌گیرند. پیاژه معتقد بود که کودکان نقش فعالی در این رشد شناختی ایفا می‌کنند و در هنگام تعامل با جهان دانش به دست می‌آورند.

شروع دوره عملیات صوری

بنا به عقیده پیاژه نوجوانان وارد بالاترین سطح رشد شناختی یعنی عملیات صوری می‌شوند و به توانایی تفکر انتزاعی دست می‌یابند.این تحول که معمولا در حدود 11 سالگی رخ می‌دهد، شیوه جدید و انعطاف‌پذیری برای دستکاری اطلاعات فراهم می‌کند. آنها دیگر محدود به اینجا و اکنون نیستند و می‌توانند زمان تاریخی و فضای برون‌زمینی را درک کنند. آنها علاوه‌بر زمان حال می‌توانند بر حسب آنچه ممکن است در آینده رخ دهد نیز فکر کنند. آنها می‌توانند احتمالات را در نظر بگیرند و فرضیه‌سازی نمایند و سپس آنها را آزمایش کنند.

اشخاص در دوره عملیات صوری می‌توانند آنچه را که در گذشته آموخته‌اند با چالش‌های زمان حال تلفیق کنند و برای آینده برنامه‌ریزی نمایند. در واقع این مرحله حاوی مرحله پیشین خود است و گسترشی از آن  محسوب می‌شود. با اینکه تفکر عملیات عینی تفکری منطقی است اما به دنیای عینی محدود می‌شود. این وابستگی به عینیت تا زمانی که تحول عملیات صوری، استدلال را از محتوا و یا عینیت آزاد نکند وجود خواهد داشت.

استدلال صوری می‌تواند هم با واقعیت و هم با احتمال سروکار داشته‌باشد. تفکر عملیات عینی، تفکری بازگشت‌پذیر است. وارونه‌سازی و تقابل نیز به‌عنوان دوگونه بازگشت‌پذیری در این مرحله مستقل از هم به‌کار می‌روند و تنها در تفکر صوری است که این دو با یکدیگر هماهنگ می‌شوند.

ماهیت انتزاعی تفکر عملیات صوری با تفکر پر از ایده‌ال‌گرایی و امکان‌ها همراه است به‌ویژه در آغاز دوره عملیات صوری، زمانی که همانندسازی غلبه می‌کند. نوجوانان به گمانه‌پردازی گسترده راجع‌به ویژگی‌های ایده‌ال می‌پردازند. چنین تفکراتی اغلب نوجوانان زا به مقایسه خود با دیگران در رابطه با این معیارهای ایده‌ال هدایت می‌کند. تفکرات آنها اغلب پرواز خیال‌انگیز به ویژگی‌های آینده است.

پیشرفت‌های رشدی در دوره عملیات صوری

استدلال فرضی _ قیاسی:

توانایی تدوین، بررسی و آزمون فرضیه‌ها به نظر پیاژه با دوره عملیات صوری همراه است. توانایی استدلال درباره موضوعات فرضی و نیز واقعی و توانایی استنتاج نتایج از مقدمات فرضی است.

پیاژه معتقد بود که استدلال قیاسی در دوره عملیات صوری ضروری می‌شود. منطق قیاسی مستلزم توانایی استفاده از یک اصل کلی برای تعیین یک نتیجه خاص است. علم و ریاضیات اغلب به این نوع تفکر در مورد موقعیت‌ها و مفاهیم فرضی نیاز دارند.

پیاژه این پیشرفت در دوره عملیات صوری را به آمیزه‌ای از رسش مغز و گسترش فرصت‌های محیطی نسبت می‌دهد. هر دوی آنها ضرورت دارند: حتی اگر رشد عصبی نوجوانان برای استدلال صوری کافی باشد، تا زمانی که تحریک مناسب دریافت نکنند به آن دست پیدا نمی‌کند.

استدلال علمی – استقرایی:

تفکر علمی – استقرایی استدلال از جز به کل است. این نوع تفکر معمولاً خاص دانشمندان می‌باشد. افرادی که از عملیات صوری برخوردارند می‌توانند در مسائل عینی یا فرضی همه روابط ممکن است را کشف کنند. انتزاع تعمقی، انتزاع دانش جدید از دانش‌های موجود به وسیله‌ی تفکر و یا تعمق است. انتزاع تعمقی همیشه از امور مشاهده‌پذیر فراتر می‌رود و مکانیسم اولیه دانش منطقی – ریاضی است.

در طول دوره عملیات صوری دو محتوای عمده شناختی ایجاد می‌شود: عملیات ترکیبی یا گزاره‌ای و طرحواره‌‌های عملیات صوری است.

استدلال گزاره‌ای مشابه منطق گزاره‌ای یا نمادین در نسبت و احتمال است که با استدلال علمی شباهت زیادی دارد هر چند که استدلال علمی کمتر از استدلال گزاره‌ای انتزاعی است. ظرفیت‌های شناختی یک نوجوان که در عملیات صوری تحول کاملی کرده از لحاظ کیفی همانند ظرفیت‌های شناختی بزرگسالان است.

نوجوانان همانند بزرگسالانی که از عملیات صوری برخوردارند می‌توانند به‌طور منطقی استدلال کنند هرچند ممکن است بزرگسالان با اتکاء به تجربه بیشترشان درباره مسائل بیشتری توانایی استدلال داشته باشند. به اعتقاد پیاژه همه نوجوانان و بزرگسالان در عملیات صوری تحول کاملی نمی‌یابند اما همه افراد عادی (بهنجار) به‌طور بالقوه می‌توانند تحول کاملی داشته باشند.

خودمیان‌بینی (خودمحوری):

پیاژه معتقد است که تحولات شناختی و عاطفی لازم و بهنجاری که در طول نوجوانی در دوره عملیات صوری به‌وقوع می‌پیوندند برای درک بسیاری از جنبه‌های رفتار نوجوانان لازم است. خودمیان‌بینی نوجوانان با این حقیقت مشخص می‌شود که نوجوانان از معیار منطق برای اظهارنظر در مورد اعمال انسان و اجتماع استفاده می‌کند بدون اینکه از این واقعیت درک روشنی داشته باشد که دنیا همیشه براساس منطق پیش نمی‌رود و انسان‌ها همیشه منطقی نیستند.

آرمان‌گرایی:

نوجوان ضرورتا فردی آرمان‌گرا است که در اندیشه و گفتار به‌دنبال یافتن شیوه‌هایی برای اصلاح جامعه می‌باشد. از دیدگاه پیاژه این تحولات نه به دلیل بلوغ جنسی بلکه به دلیل تحولات ذهنی و عاطفی لازم و بهنجاری است که در طول دست‌یابی به عملیات صوری ایجاد می‌شود.

تعادل‌جویی:

تعادل‌جویی نهایی، زمانی صورت می‌گیرد که نوجوان به دنیای بزرگسالان وارد شود و شغلی واقعی را در پیش‌گیرد. در طی این تلاش‌ها همان‌گونه که نوجوان منطقی با دیدگاه‌های دیگران مواجه می‌شود، دیگرانی که استدلال‌شان نه منطبق بر دنیای واقعی است و نه متکی بر اندیشه‌های دورنی، به ناچار با عدم تعادل روبرو خواهد شد (عدم تعادلی که تلاش نوجوان را برای برقراری مجدد تعادل طلب می‌کند).

حل مسئله

در مراحل اولیه، کودکان از آزمون و خطا برای حل مشکلات استفاده می‌کردند. در مرحله عملیاتی صوری، توانایی حل سیستماتیک یک مسئله به روشی منطقی و روشمند ظاهر می‌شود. کودکان در دوره عملیاتی صوری رشد شناختی اغلب قادر به برنامه‌ریزی سریع یک رویکرد سازمان‌یافته برای حل یک مشکل هستند.

آزمایش‌های پیاژه برای دوره عملیات صوری

مفهوم‌سازی تعادل

یک کار شامل این بود که کودکان در سنین مختلف با قلاب کردن وزنه‌ها در هر طرف، ترازو را متعادل کنند. برای متعادل کردن ترازو، بچه‌ها باید بفهمند که هم سنگینی وزنه‌ها و هم فاصله از مرکز نقش دارند.

بچه‌های کوچکتر در حدود سنین 3 و 5 سال نتوانستند این کار را انجام دهند زیرا مفهوم تعادل را درک نمی کردند. بچه‌های هفت ساله می‌دانستند که می‌توانند با گذاشتن وزنه در هر انتهای آن، ترازو را تنظیم کنند، اما نمی‌دانستند که محل قرار دادن وزنه‌ها نیز مهم است. در سن 10 سالگی، بچه‌ها موقعیت مکانی و وزن را در نظر گرفتند اما باید با استفاده از آزمون و خطا به پاسخ صحیح می‌رسیدند.

در حدود 13 سالگی بود که بچه‌ها می‌توانستند از منطق برای ایجاد فرضیه‌ای در مورد محل قرار دادن وزنه ها برای متعادل کردن ترازو و سپس تکمیل کار استفاده کنند.

تفکر انتزاغی

در آزمایش دیگری بر روی تفکر در دوره عملیات صوری، پیاژه از کودکان خواست تصور کنند اگر چشم سومی داشتند، آن را کجا می‌گذاشتند. کودکان کوچک‌تر گفتند که چشم سوم را در وسط پیشانی خود قرار می‌دهند. با این حال، کودکان بزرگتر توانستند ایده‌های خلاقانه مختلفی در مورد مکان قرار دادن این چشم فرضی و راه‌های مختلف استفاده از چشم ارائه دهند.

به عنوان مثال، یک چشم در وسط دست برای نگاه کردن به گوشه‌ها مفید است. یک چشم در پشت سر می‌تواند برای دیدن آنچه در پس‌زمینه اتفاق می‌افتد مفید باشد.

ایده‌های خلاق نشان‌دهنده استفاده از تفکر انتزاعی و فرضی است که هر دو شاخص مهم تفکر در دوره عملیات صوری هستند.

به طور کلی در دوره عملیات صوری کودک به استدلال و منطقی دست پیدا می‌کند که با کمک آن می‌تواند هر مسئله‌ای را حل کند. این مرحله، دوره آزاد شدن تفکر از تجربه مستقیم است. ساختارهای شناختی کودک در طول این مرحله به بالیدگی و پختگی می‌رسند.  یعنی هنگامی که عملیات صوری رشد کامل پیدا می‌کند کیفیت بالقوه استدلال یا تفکر در بالاترین سطح خود است.

از نظر پیاژه پس از دوره عملیات صوری پیشرفت ساختاری دگیری در کیفیت استدلال وجود ندارد. نوجوانی که در عملیات صوری رشد کامل یافته است معمولاً از لحاظ تجهیزات ساختاری لازم برای تفکر، همانند بزرگسال است. اما این به معنا نیست که به خوبی بزرگسال می‌تواند فکر کند بلکه به این معناست که ابزارهای شناختی‌اش شبیه بزرگسال است.

واقعیتی که نباید از نظر دور داشت این است که همه نوجوانان و بزرگسالان در عملیات صوری کاملاً رشد نمی‌کنند. مطالعات متعددی نشان داده‌اند که بیشتر از نصف جمعیت امریکا، به رشد کامل عملیات صوری نرسیده‌اند. قطعاً نسبتی از جمعیت افراد بزرگسال آمریکا هرگز از سطح استدلال عملیات عنی فراتر نمی‌روند.

منبع:

رشد و تحول شناختی و عاطفی از دیدگاه پیاژه، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد. ترجمه جواد صالحی فدردی و سید امیر امین‌یزدی.