صدف بیوتی یکی از میکاپ‌آرتیست‌های مشهور در اینستاگرام است. در این مقاله قصد داریم که یکی از عکس‌های او را بر اساس رویکرد نشانه‌شناسی اجتماعی و قواعد خوانش تصویر تحلیل کنیم. قبل از مطالعه به خاطر داشته باشید که این مقاله به هیچ وجه قصد تحلیل شخصیت صدف بیوتی را ندارد و صرفا به تحلیل نشانه‌شناسی خواهد پرداخت که بر اساس رویکرد کرس و ون لیون قرار دارد. علاوه بر این، این مقاله خلاصه‌ای از مقاله چاپ شده در ژورنال زن در فرهنگ و هنر است.
دنیای مدرن
در دنیای مدرن امروزی ارتباط‌ها و تأثیرگذاری روی افکار عمومی شکل جدید و پیچیده‌تری به خود گرفته است. رسانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های عمومی مانند تلویزیون یا سایت‌های خبری بزرگ دیگر بی‌رقیب نیستند. شبکه‌های اجتماعی تا حد زیادی توانسته‌اند در عرصه‌ی تأثیرگذاری از روشهای سنتی فراتر بروند. در بین شبکه‌های اجتماعی، اینستاگرام بسیار پرطرفدار است. اینستاگرام شکبه‌ی عکس‌محور است و کاربران در آن روزانه عکس‌هایی را از خود و یا سایر موضوعات مورد علاقه‌ی خود به اشتراک می‌گذارند.
شبکه‌های اجتماعی آزادی بیشتری را در اختیار مخاطبان خود قرار می‌دهد و هر فردی میتواند از یک کنشگر منفعل به یک کنشگر فعال تبدیل شود. به عبارت دیگر هر فردی میتواند هم مخاطب باشد و هم رسانه.
در این میان، برخی از افراد می‌توانند تأثیرگذاری بیشتری بر دیگران داشته باشند و می‌توانند رهبری افکار و احساسات آنلاین و واقعی مردم را به دست گیرند. به این افراد اصطلاحاً اینفلوئنسر می‌گویند.
هر اینفلوئنسری روش خاص خود را برای تأثیرگذاری بر دیگران انتخاب می‌کند. یکی طنازی می‌کند، یکی افشاگری و دیگری لوده‌بازی. به هر حال این افراد توانسته‌اند فالوورهای زیادی را به دنبال خود بکشانند.
طبق آمار بسیاری از اینفلوئنسرهای اجتماعی زنان هستند. طبق آمار سایت Statista در ژانویه ۲۰۲۱ بیش از ۵۰ درصد کاربران اینستاگرام را زنان تشکیل می‌دهند. فعالیت‌های زنان در اینستاگرام شامل اشتراک‌گذاری پست، کامنت، استوری، گفت‌وگوی زنده و غیره است.
شبکه‌های اجتماعی فرصتی ایجاد کرده‌اند تا زنان بتوانند از قالب نقش‌های سنتی و کلیشه‌ای خود بدون هیچ محدودیتی فراتر بروند. شبکه‌های اجتماعی به زنان کمک کرده است که نقش پررنگی‌تری در عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی داشته باشند.
تصویری که زنان از زندگی خود به عنوان یک زن در شبکه‌های اجتماعی ارائه می‌کنند تصویری تأثیرگذار درباره‌ی زنانگی و زن‌بودگی است.
اینستاگرام و سایر شبکه‌های اجتماعی به دلیل اینکه نیاز به حضور فیزیکی ندارد و می‌توان در آن ناشناخته باقی ماند تمامی محدودیت‌های مبتنی بر جنسیت را حذف کرده است. زنان در شبکه‌های اجتماعی این فرصت را دارند که تصویر دلخواه خود را بدون سانسور و بدون هیچ نظارتی منتشر کنند.
نظریه سایبر فمینیسم معتقد است که شبکه‌های اجتماعی و اینترنت این فرصت را به زنان می‌دهند که در عین ارائه تصویر دلخواه خود در ایجاد تغییر در جامعه مؤثر باشند.
در بین تمامی استفاده کنندگان شبکه‌های اجتماعی و اینستاگرام برخی به ستاره تبدیل می‌شوند که به اصطلاح به آن‌ها اینفلوئنسر می‌گویند. اینفلوئنسرها رهبران افکار آنلاین هستند که می‌توانند روی نظرات، انتخاب‌‌ها و تصمیم‌گیری‌های خیل زیادی از افراد تأثیر بگذارند.
در حال حاضر بسیاری از اینفلوئنسرهای اینستاگرام زنان هستند. از این رو این افراد قدرت زیادی برای تأثیرگذاری بر مخاطبان خود دارند و تصویری که آن‌ها از زنانگی و زن‌بودگی ارائه می‌کنند میتواند روی افکار عمومی بسیاری از مردم تأثیرگذار باشد.
زنانگی چیست؟
زنانگی به مجموعه‌ی ویژگی‌ها، رفتارها و نقش‌های زنان گفته می‌شود که بر مبنای دو عامل رفتارهای اجتماعی و عوامل بیولوژیکی شکل می‌گیرد. آنچه بیش از همه تحت تأثیر شبکه‌های اجتماعی قرار می‌گیرد رفتارها و کنش‌های اجتماعی شکل‌دهنده‌ی زنانگی است. در واقع مواجهه با شبکه‌های اجتماعی و زنان اینفلوئنسر در این شبکه‌ها فرم زنانگی سنتی را که بر مبنای جبر ساختارهای اجتماعی و فرهنگی تعریف شده است تغییر می‌دهد. بنابراین بازنمایی که اینفلوئنسرهای زن از خود دارند میتواند برساخت تازه‌ای از زنانگی را برای مخاطبان به دنبال داشته باشد.
بازنمایی زنانگی در اینستاگرام
شبکه‌های اجتماعی قدرت تغییر افکار عمومی را دارند و زنان با حضور گسترده‌ی خود در شبکه اینستاگرام شکل‌دهنده‌ی بخش درخور توجهی از این تغییرات هستند.
هر پست اینستاگرامی مشتکل از یک یا چند تصویر به اضافه یک متن است. در این پست‌ها عکس محوریت اصلی معنا را به عهده دارد و متن یا وجود ندارد یا در تکمیل عکس است. لذا واحد اصلی تحلیل عکس است و متن اگر موجود باشد، مکمل تحلیل قرار می‌گیرد. با این توضیحات رویکرد نشانه‌شناسی اجتماعی کرس و ون لیوون روش مناسبی برای تحلیل پست‌های اینستاگرام است.
نشانه‌شناسی اجتماعی به جنبه‌ی ذهنی فردی و جنبه‌های اجتماعی و متنی نظر دارد. بنابراین نشانه‌شناسی اجتماعی یعنی بررسی هر متن در موقعیت اجتماعی و فرهنگی خاص. کرس و ون لیون در نشانه‌شناسی اجتماعی خود مدلی سه‌سطحی را مطرح می‌کنند که شامل موارد زیر است:
- معنای بازنمودی
معنای بازنمودی به چیستی کنش‌های اشخاص در تصویر می‌پردازد.
- معنای تعاملی
معنای تعاملی بین تصاویر و بیننده تصاویر اتفاق می‌افتد. این نوع معنا در سه مقوله‌ی تماس، فاصله و زوایه دید تعریف می‌شود.
- معنای ترکیبی
معنای ترکیبی با سه مؤلفه ارزش اطلاعات، برجستگی و قاببندی بررسی می‌شود. ارزش اطلاعات به جایگاه قرار گرفتن عناصر در تصویر بستگی دارد. برجستگی به عناصر مختلف درجات متنوعی از اهمیت را اعطا می‌کند و این امر در تصویر از طریق پیش‌زمینه، پس‌زمینه‌ی اندازه نسبی تصویر، رنگ و درخشانی سوژه قابل بررسی است. قاببندی در تصاویر چندوجهی (تشکیل شده از افراد، اشیاء، متن) استفاده می‌شود.
در ادامه به تحلیل بازنمایی زنانگی در اینستاگرام می‌پردازیم و یکی از عکس‌های صدف بیوتی را به عنوان واحد تحلیل انتخاب می‌کنیم.
صدف بیوتی: زنانگی بدن‌مند مدرن
صدف بیوتی یک میکاپ‌آرتیست است و یکی از پرطرفدارترین زنان در شبکه اینستاگرام است. صدف بیوتی یک بیوتی‌بلاگر و فشن‌بلاگر است و در صفحه خود آموزش‌هایی برای آرایش زنانه و مد ارائه می‌دهد.
در این مقاله می‌خواهیم یکی از عکس‌هایی را که صدف بیوتی در پیچ خود پست کرده است بر اساس نشانه‌شناسی اجتماعی تحلیل کنیم. به خاطر داشته باشید که هدف از این کار صرفاً تحلیل است و هیچ قصد دیگری در این مقاله دنبال نمی‌شود.
معنای بازنمودی
در این عکس دو مشارکت‌کننده اصلی وجود دارد که یکی صدف بیوتی و دیگری خیابان یا یک فضای عمومی است. قدم زدن و توجه به دوربین دو کنشگر دیگر این عکس‌هاست.
همنشینی دو مشارکت‌کننده (صدف بیوتی و خیابان) یک کنش اجتماعی را تولید می‌کند. کنش صدف بیوتی در فضای عمومی بر خلاف تصویر سنتی زن در فضای خصوصی است. در تصویر سنتی از زن، او متعلق به فضای خصوصی است و مرد متعلق به فضای عمومی. بنابراین این عکس تقابل دوگانه فضای عمومی/فضای خصوصی و مرد/زن بودن را رد می‌کند و یکپارچگی فضای عمومی زنانگی متعلق به فضای خصوصی را به نمایش می‌گذارد.
ژست ایستادن و لباس‌های بدن‌نما و به رنگ بدن از جمله کنشگرهای این تصویر است که تأکید بر بدن و فرم بدن سوژه را پررنگ می‌سازد. این فرم بدن، زنانگی مدرن است که استانداردهای خاصی برای زیبایی و نمایش آن تعریف کرده است. در واقع صدف‌بیوتی در حال نمایش یک زن ایدئال مدرن است که در یک فضای عمومی با یک لبخند ملیح به درآمدزایی می‌پردازد. این درآمد برخاسته از زیبایی بدن است. بنابراین بدن در خدمت اقتصاد قرار گرفته است.
بسیاری از نظریه‌پردازان نیز معتقدند که در دنیای مدرن امروزی بر بدن و زیبایی تأکید فراوانی وجود دارد. یکی از این نظریه‌پردازان بودریار است که بدن شهوانی‌شده را معیار زن مدرن می‌داند. او بیان کرده است که در چنین شرایطی بدن به ویژه بدن زن و به طور اخص بدن مانکن به صورت شیء در می‌آید که همانند سایر اشیا محملی برای تبلیغات است.
بازنمایی بدن و زنانگی مدرن و ایدئال همان چیزی است که در تمامی صفحات بیوتی‌بلاگرها و فشن‌بلاگرها قابل مشاهده است. بدن آن‌ها امکان تأثیرگذاری بر افکار عمومی و کسب درآمد برای آن‌ها را فراهم کرده است.
آیا بازنمایی بدن به صورت دلخواه یک آزادی برای زنان است یا گره خوردن آن به شهوانی شدن و درآمد پدیده‌ی مردسالارانه مدرن است؟
معنای تعاملی
در تعامل با بیننده عکس با نگاه مستقیم شرکت‌کننده اصلی، صدف بیوتی، در واقع نوعی نزدیکی اجتماعی با مخاطب و در خواست برای توجه را رقم می‌زند. برای اندازه قابل نمای باز انتخاب شده که کل بدن و فضای پیرامون آن دیده می‌شود. این قاب فرد را در یک باقت تعریف می‌کند و این بافت (خیابان) نقش بسزایی در فهم کنش اجتماعی شرکت‌کننده اصلی عکس، صدف بیوتی، بر عهده دارد.
معنای ترکیبی
در اين تصوير سوژه، صدف بيوتی در تصوير با استفاده از تكنيك‌های برجسـتگی و قاببندی قوی برجسته شده است. با ناپيوستگی كه در تصوير وجود دارد، شـخص متمـايز و بـر فرديت او تأكيد و اشاره می‌شود. همچنين، با استفاده از تكنيك محوكردن پـس‌زمينـه، كنشـگر
اصلی تصوير، يعنی صدف بيوتی، برجسته و پررنـگ شـده اسـت. محـل قرارگيـری او در تصـوير تقريبا در ميانه سمت چپ است. برای مخاطبانی كه از راست به چپ می‌نويسند آنچه در سـمت چپ تصوير ديده می‌شود نشانه‌ای از مدرن و جديد بودن است كه تأكيدی است بر آنچه پيش از اين ذكر شد كه تصوير نمايش‌دهنده نگاه مدرن سوژه اصلی به زن و زنانگی است.
به طور كلی، صدف بيوتی به عنوان يكي از پرفالوئرترين زنان اينستاگرامی شناخته می‌شود كـه از طريق يك كسب و كار شخصی به شهرت، ثروت و موفقيت دست يافته است. به اين معنا كه او نمونه يك زن موفق و محبوب شناخته مي‌شود. از طرفی، اين موفقيت در صفحه او، همـانطـور كه در تحليل متنی و نشانه‌شناختی مشخص است، نوعی از زنانگی را كه هسـتة مركـزی آن بـر بدن زنانه و زيبايی زنانه استوار است نمايش مي‌دهد. اين مفهوم در كنار مفهوم آزادی، بـه‌طـور خاص آزادی پوشش زنان و استقلال اقتصادی مفصل‌بندی می‌شود. لذا گفتمانی را در رابطه بـا زنانگی ايجاد می‌كند كه موفقيت را از طريق بدن آزاد، كالايی‌شده و تجاری‌شده زنانه به تصـوير می‌كشد.
بورديو بدن را به منزله سرمايه‌ای فيزيكی در نظر مي‌گيرد كـه هويـتهـاي افـراد را بـا ارزش‌های اجتماعی منطبق با اندازه، شكل و ظاهر بدنی مرتبط مي‌كند. لذا بدن و زيبايی بدن برای صدف بيوتی به منزله سرمايه اجتماعی و به دنبال آن سـرمايه اقتصـادی عمـل می‌كند. شبكه اجتماعی اينستاگرام نيز به جهت ويژگی تصويری بـودن و سـاختار شـبكه‌ای ايـن بستر را فراهم می‌كند كه افراد با نمايش بدن به مثابه كالا به درآمدزايی بپردازند.
