فنون مشاوره و رواندرمانی: معرفی ۲۰ مداخله مؤثر مشاوره

مشاوره و رواندرمانی انواع مختلفی دارند و هر مشاور یا درمانگر بسته به رویکرد درمانی خود از تکنیک‌ها، مداخلات و فنون مشاوره مختلفی استفاده می‌کنند. اما برخی از فنون مشاوره را می‌توان در انواع مشکلات بدون در نظر گرفتن رویکرد نظری مشاور مورد استفاده قرار داد.

هنگامی که افراد برای روان‌درمانی و مشاوره مراجعه می‌کنند به دنبال ایجاد تغییر، حل مسئله، توصیه و دریافت کمک برای غلبه کردن بر مشکلاتشان هستند. مشاوره و رواندرمانی بسیار اثربخش و سودمند هستند و تأثیرات گسترده‌ای بر تمام عملکردهای فرد در زندگی دارد (کوکران و کوران، ص. ۷).

اگرچه رابطه‌ی درمانی برای رسیدن به هر نتیجه‌ای لازم و ضروری است، انتخاب و استفاده از مداخلات روان‌شناختی و فنون مشاوره که پتانسیل‌ها، فرصت، انگیزه و رفتار درمانجو را هدف قرار می‌دهند برای دستیابی به نتایج مثبت اهمیت بالایی دارند (میچی و همکاران، ۲۰۱۴).

در این مقاله برخی از بهترین فنون مشاوره و موقعیت‌هایی که این تکنیک‌ها منجر به تغییرات مثبت، دستیابی به یک زندگی معنادار و اهداف برخاسته از ارزش‌ها می‌شوند معرفی خواهند شد.

تعریف فنون مشاوره

تغییر الگوهای رفتاری ریشه‌دار بسیار چالش‌برانگیز است و باید از برگشت مجدد آن‌ها جلوگیری کرد یا حداقل خطر برگشت را کاهش داد (میچی و همکاران، ۲۰۱۴، ص. ۱۱).

انجمن روانشناسی آمریکا مداخله را به عنوان «هر اقدام عامدانه‌ای که برای مداخله، توقف یا اصلاح یک فرآیند، مانند درمانی که برای توقف، مدیریت یا اصلاح سیر فرآیند روان‌شناختی یک بیماری یا یک اختلال صورت می‌گیرد» تعریف کرده است.

مداخله که در زیرمجموعه فنون مشاوره قرار می‌گیرد یک رفتار عمدی یا یک استراتژی تغییر است که مشاور یا رواندرمانگر به درمانجو ارائه می‌دهد تا به او در مدیریت مشکلات و حرکت به سوی هدفهایش کمک می‌کند (نلسون-جونز، ۲۰۱۴):

• فنون مشاور – محور: این دسته مداخلاتی هستند که در آن‌ها درمانگر یا مشاور کاری را برای درمانجو انجام می‌دهد مانند توصیه کردن.
• فنون درمانجو – محور: مداخلاتی هستند که درمانجو را توانمند می‌سازند، به او کمک می‌کند که ظرفیت‌های خود را برای مداخله در مشکلات خود توسعه دهند. برای مثال نظارت کردن و جایگزین کردن افکار ناکارآمد غیرمنطقی بخشی از مداخلات درمانجو-محور است.

طراحی یا انتخاب مناسب‌ترین فنون مشاوره نیازمند ارزیابی جامع هدفهای رفتاری درمانجو، نیازمندی‌های او و بهترین شیوه‌ی دستیابی به آن‌هاست (میچی و همکاران، ۲۰۱۴).

هنگام انتخاب یک مداخله عوامل زیر به عنوان راهنما عمل می‌کنند:

• ماهیت مشکل
• جهت‌گیری درمانی مشاور یا درمانگر
• اشتیاق و توانایی درمانجو جهت تغییر

در طول فرآیند مشاوره و رواندرمانی، در زمان‌های مختلف به فنون مشاوره مختلفی نیاز است. به همین دلیل مشاوران و درمانگران به دامنه‌ی گسترده‌ای از مداخلات که مطابق با نیازها، ارزش‌ها و فرهنگ درمانجو باشد نیاز دارند (کوری، ۲۰۱۳).

نکته‌ای که باید به خاطر بسپارید این است که در سال‌های اخیر تمرکز گسترده‌ای بر استفاده از تکنیک‌های مبتنی بر شواهد شده است. به این معنا که تکنیک‌ها باید بر اساس بهترین پژوهش‌های موجود برای ایجاد تغییر در زندگی درمانجویان استفاده شود (کوری، ۲۰۱۳).

فهرستی از مداخلات درمانی معتبر

مداخلات درمانی مختلفی در مواقع مختلف فرآیند درمان و مشاوره بسته به نیازهای درمانجو می‌توانند سودمند باشند.

«درمانجویان فرضیه‌سازان و آزمایش‌گرانی هستند که درباره تفکر خود و نحوه تفکر خود فکر می‌کنند (نلسون-جونز، ۲۰۱۴، ص. ۲۶۱).

کمک به درمانجویان برای دستیابی و توجه به افکارشان و یادگیری نحوه هدایت‌گری خود به طور مؤثر به آن‌ها کمک می‌کند الگوهای تکراری روانی ناکافی خود را بشکنند و در عین حال بر احساسات مثبت خود تأثیر بگذارند.

در ادامه تعدادی از فنون مشاوره معتبری را که در درمان‌های مختلف برای کمک به درمانجویان استفاده می‌شود توضیح می‌دهم (برای به دست آوردن این تکنیک‌ها از منابعی مانند ماگیار-مو و همکاران، ۲۰۱۵؛ سامرز-فلانگان، ۲۰۱۵؛ کوکران و کوران، ۲۰۱۵ و کوری، ۲۰۱۵ استفاده کرده‌ام).

ردیابی و چالش با قوانین‌ سخت‌گیرانه

تفکر انعطاف‌ناپذیر و متوقعانه که تحت عنوان «بایدها»، «اجبارها» شناخته می‌شوند معمولاً کمکی به درمانجو نمی‌کنند.

برای مثال:

من باید در امتحان بهترین عملکرد را داشته باشم در غیر این صورت به دردنخور هستم.

مردم باید اون‌جوری که من دوست دارم با من رفتار کنند، در غیر این صورت آدم‌های آشغالی‌اند.

می‌توان به درمانجویان کمک کرد تا با استفاده از دلیل، منطق و حقایق برای حمایت، نفی یا اصلاح بایدهای خود چنین تفکراتی را به چالش کشید (نلسون-جونز، ۲۰۱۴).

فنون مشاوره که به چالش با این بایدها کمک می‌کنند عبارت‌اند از:

• چالش عملکردی
  • اشاره به اینکه افکار درمانجویان مانع از دستیابی به اهدافشان می‌شود.
• چالش تجربی
  • درمانجویان ترغیب می‌شوند تا حقایق پشت افکارشان را ارزیابی کنند.
• چالش منطقی
  • برجسته کردن نتیجه‌گیری‌های غیرمنطقی
• چالش فلسفی
  • بررسی معنا و رضایتمندی درمانجویان فراتر از مسائل و مشکلات زندگی

شناسایی ادراک‌های خودآیند

یکی از فنون مشاوره شناسایی ادارک‌های خودآیند یا خودکار است. نحوه ادراک ما به طور گسترده‌ای بر چگونگی تفکر ما تأثیر می‌گذارد. درمانجویان از اینکه بدانند حق انتخاب نحوه ادراک رویدادها و اجتناب از نتیجه‌گیری‌های شتاب‌زده را دارند سود می‌برند.

• ایجاد خودگویی

خودگویی می‌تواند برای اکثر درمانجویان مفید باشد و به مدیریت خشم، کنترل استرس و بهبود اعتماد به نفس کمک می‌کند. برای مثال:

دنیا به آخر نرسیده. من قبلاً این کار رو انجام دادم؛ پس دوباره هم انجامش میدم.

• ایجاد ادراک‌های بصری

گسترش و توسعه‌ی تصاویر بصری موجود درمانجو می‌تواند در درک و کار کردن در موقعیت‌های مشکل و پیدا کردن راه‌حل‌های آن‌ها مفید باشد.

یک تمرین ساده برای کمک به درمانجویان برای درک رابطه‌ی نیرومند بین تصویرسازی و احساسات این است که از آن‌ها بخواهیم به کسی که دوستش دارند فکر کنند. این کار باعث می‌شود که آن‌ها همیشه یک تصویر ذهنی همراه با انبوهی از احساسات را تجربه کنند.

آرامش‌یابی بصری یک مهارت‌ خودیاری نیرومند است. در این روش از درمانجویان خواسته می‌شود که در طول روز زمانی دست از کار بکشند و خود را از طریق تصور یک تصویر آرامبخش واقعی یا خیالی خود را ریلکس کنند.

ایجاد انتظارات بهتر

سبک‌های اسنادی درمانجویان مانند انتظار شکست، می‌تواند باعث پیش‌گویی‌های خودکامبخش شود. مداخلاتی که می‌تواند به کاهش این موضوع کمک کنند عبارت‌اند از:

• ارزیابی احتمال خطر یا پاداش
• افزایش اعتماد به نفس برای احتمال موفقیت
• شناسایی مهارت‌های مقابله‌ای و عوامل حمایتی

پیش‌بینی زمان

تصویرسازی می‌تواند به درمانجویان کمک کند که وارد آینده احتمالی خود شوند و در آن هنگامی که با دشواری‌ها یا موقعیت‌های نگران‌کننده روبرو می‌شوند آن‌ها را مدیریت کرده و بر آن‌ها غلبه کنند.

برای مثال درمانجو می‌تواند نحوه موفق شدن در یک کار را تصویرسازی کند و یا دریافت نقش‌های جدید را مشاهده کند.

تعیین اهداف واقع‌بینانه

داشتن هدف می‌تواند درمانجویان را برای بهبود عملکردشان ترغیب کنند. علاوه بر این باعث می‌شود که درمانجویان انگیزه پیدا کنند از وضعیتی که هستند به سوی وضعیتی که دلخواهشان است حرکت کنند. با این حال، هنگام تعیین هدف باید این نکته را مد نظر قرار دهید که آن‌ها واقع‌بینانه باشند. در غیر این صورت درمانجویان تحت فشار بی‌مورد قرار می‌گیرند و سلامتی و بهزیستی‌شان به خطر می‌افتد.

برای تعیین اهداف می‌توانید از فنون مشاوره زیر کمک بگیرید (نلسون – جونز، ۲۰۱۴):

• بیان اهداف به شکل واضح و شفاف

برای این منظور هنگامی که درمانجو در حال تعین اهداف است پرسیدن سؤالات زیر می‌تواند کمک کننده باشد:

• آیا هدف‌هایی که انتخاب کرده‌اید نمایانگر ارزش‌های شماست؟
• آیا اهداف انتخابی‌تان واقع‌بینانه و قابل دستیابی هستند؟
• آیا هدف به صورت مشخصی تعریف شده است؟
• آیا هدف تعیین‌شده قابل اندازه‌گیری است؟
• آیا برای رسیدن به هدف چارچوب زمانی خاصی را در نظر گرفته‌اید؟

کمک به درمانجویان برای تجربه احساسات

فرآیند مشاوره و رواندرمانی می‌تواند با استفاده از روش‌های زیر به درمانجویان کمک کند تا از تأثیر هیجانات و واکنش‌های جسمانی به هیجانات آگاه شوند (نلسون – جونز، ۲۰۱۴):

• تجربه احساسات
• ابراز احساسات
• مدیریت احساسات

گفتگوی صندلی خالی

تکنیک گفتگوی صندلی خالی به عنوان یکی از فنون مشاوره و رواندرمانی شامل مشارکت درمانجو در یک مکالمه خیالی با شخص دیگری است. این تکنیک به درمانجو کمک می‌کند احساسات حل‌نشده‌ی خشم، ضعیف و قربانی بودن را تجربه کنند (نلسون – جونز، ۲۰۱۴، ص. ۳۴۷).

در این تکنیک ممکن است از درمانجو خواسته شود که روی صندلی خالی بنشیند و نقش شخص دیگر را نیز ایفا کند تا از این طریق تعارض، تعامل‌ها و هیجانات خود را کامل‌تر تجربه کند (کوری، ۲۰۱۳).

نحوه طراحی برنامه درمانی

از همان تعامل اولیه و در طول جلساتی که با درمانجو برگزار می‌شود، درمانگر و درمانجو با همدیگر اهداف مشخص، قابل اندازه‌گیری و دست‌یافتنی را تعیین کرده و یک برنامه درمانی با مداخله‌های تعریف‌شده ایجاد می‌کنند (دابسون، ۲۰۱۰).

برنامه درمانی به یک نقشه راه تبدیل می‌شود که مداخلات مختلف را برای دستیابی به اهداف و غلبه بر مشکلات درمانجو ترکیب می‌کند تا از این طریق درمانجو از وضعیت فعلی خود به سمت وضعیت دلخواه خود حرکت کند. با این حال باید به خاطر داشته باشید که برنامه درمانی شما نباید ثابت و انعطاف‌ناپذیر باشد بلکه با پیشرفت جلسات باید بازبینی و اصلاح شود (نلسون – جونز، ۲۰۱۴).

برنامه‌ی درمانی با توجه به رویکرد مورد استفاده درمانگر و نیازهای خاص درمانجو متفاوت هستند اما تمامی آن‌ها باید مبتنی بر نقاط قوت و به صورت مشارکتی باشند. اکثر برنامه‌های درمانی به طور رایج موارد زیر را در بر می‌گیرند:

• بررسی تاریخچه و ارزیابی – برای مثال تاریخچه روانی – اجتماعی، شروع نشانه‌ها، تشخیص‌های قبلی و فعلی، و سوابق درمانی
• نگرانی‌ها یا مشکلات فعلی – نگرانی‌ها و مشکلاتی که در حال حاضر فرد را به سمت درمان سوق داده است
• قرارداد – خلاصه‌ای از اهداف و تغییرات دلخواه، مسئولیت‌پذیری و رویکرد مشاوره
• اهداف – اهداف قابل اندازه‌گیری جزء حیاتی برنامه درمانی است
• مداخلات – مشخص ساختن مداخلاتی که برای رسیدن به اهداف تعیین شده کمک‌کننده هستند
• اندازه‌گیری پیشرفت – برنامه درمانی باید به صورت منظم مورد بازبینی قرار گیرد و میزان پیشرفت به سمت هدف مشخص شود.

چند فنون مشاوره مفید

فنون مشاوره زیادی برای مشاوره وجود دارند که برخی از آن‌ها در کار با درمانجویانی که مسائل خاصی دارند مفیدتر هستند. در ادامه برخی از تکنیک‌ها را برای برخی از مسائل خاص معرفی می‌کنیم:

افسردگی

افسردگی یکی از شایع‌ترین اختلالات سلامت روان است که هزینه‌های زیادی بر جامعه دارد و در واقع علت اصلی از دست دادن فرصت‌های زندگی به دلیل ناتوانی ناشی از افسردگی است (هو و همکاران، ۲۰۲۰).

• مداخلات ورزشی: پژوهش‌ها و تحقیقات متعددی نشان داده‌اند که حتی میزان کم تا متوسط ورزش به مدیریت و درمان افسردگی کمک می‌کند (هو و همکاران، 2020).
• قدردانی: تمرین قدردانی عمیقاً بر نحوه نگرش ما به زندگی خود و اطرافیانمان تأثیر می‌گذارد. بر اساس پژوهش‌ها معلوم شده است که مرور سه چیز مثبتی که در طول روز اتفاق افتاده است افسردگی را کاهش و بهزیستی را ارتقا می‌دهد (شاپیرو، 2020).
• فعال‌سازی رفتاری: برنامه‌ریزی فعالیت‌هایی که منجر به احساسات مثبت می‌شود به مدیریت و غلبه بر افسردگی کمک می‌کنند.

اضطراب

اضطراب، درمانجویان را از زندگی کامل و تجربه احساسات مثبت باز می‌دارد. فنون مشاوره زیر می‌توانند در درمان و مدیریت اضطراب کمک‌کننده باشند:

• درک محرک‌های اضطراب: تکنیک‌های مواجهه درونی بر بازتولید احساسات مرتبط با اضطراب و سایر احساسات دشوار تمرکز دارند. درمانجویان از یادگیری شناسایی محرک‌های اضطراب، تغییرات رفتاری و احساسات بدنی مرتبط با آن‌ها سود می‌برند (Boettcher et al., 2016).
• استفاده از تصویر ساختمان: از درمانجویان در این تکنیک خواسته می‌شود تا تصویری ذهنی از خود به عنوان یک ساختمان ایجاد کنند. توصیف آنها از وضعیت تعمیر و کیفیت فونداسیون بینش مفیدی در مورد بهزیستی و درجه اضطراب به آن‌ها ارائه می‌دهد (توماس، 2016).

درمان سوگ

درمان سوگ به درمانجو کمک می‌کند تا واقعیت را بپذیرد، درد را پردازش کند و پس از تجربه فقدان یکی از عزیزانش، خود را با زندگی جدیدی سازگار کند. فنون مشاوره زیر می‌تواند کمک کننده باشند:

• تصویرسازی کارگردانی شده: مانند تکنیک «صندلی خالی»، از طریق تصور کردن عزیز از دست رفته در مقابل خود، به فرد سوگوار این فرصت داده می‌شود تا با او صحبت کند.

زوج‌درمانی

مداخلات و فنون مشاوره یک جنبه حیاتی زوج درمانی هستند که اغلب شامل مهارت‌های ارتباطی، حل مسئله و مسئولیت‌پذیری را هدف قرار می‌دهند (ویلیامز، 2012).

• قبول مسئولیت: بسیار مهم است که درمانجویان مسئولیت اعمال خود را در یک رابطه بپذیرند. مشاور در صورت لزوم با زوجین کار خواهد کرد و سؤالات زیر را می پرسد (اصلاح شده از ویلیامز، 2012):
• سهم شما در ایجاد مشکلات رابطه چیست؟
• برای بهبود روابط چه تغییراتی لازم است؟
• آیا مایل به ایجاد تغییرات مورد نیاز هستید؟