راهنمای بالینی کار با طرحواره نقص و شرم

مقدمه‌ای بر راهنمای بالینی کار با طرحواره نقص و شرم

اگر از کسی که تخصص روان‌درمانی دارد و تجربه‌های زیادی در کار با مراجعان مختلف و مشکلات متفاوت داشته باشد بپرسید که چه چیزی اکثر آدم‌ها را مستعد انواع مشکلات و اختلال‌های روانی می‌کند و آن‌ها را به سمت روان‌درمانی می‌کشاند، احتمالاً با این پاسخ روبرو می‌شوید که آن‌ها خودشان را دوست ندارند و عمیقاً احساس بی‌ارزشی می‌کنند.

اگر همین سؤال را از یک طرحواره‌درمانگر باتجربه بپرسید در یک عبارت کوتاه به شما خواهد گفت: طرحواره نقص و شرم. از این رو یادگیری کار با طرحواره نقص و شرم برای شما از واجبات محسوب می‌شود.

چه چیزی به طرحواره نقص و شرم این‌قدر قدرت می‌دهد که افراد زیادی را روانه‌ی روان‌درمانی یا مصرف داروهای روان‌پزشکی می‌کند؟ برای افرادی که به این طرحواره دچارند چه اتفاقی در دوره‌ی کودکی‌شان رخ داده است که تا سر حد اختلال روانی پیش می‌روند؟ هنگام کار با طرحواره نقص و شرم درمانگر باید از چه پروتکلی استفاده کند و چه نوع ارتباطی با مراجع خود برقرار کند که بتواند پادزهر این طرحواره‌ی قدرتمند شود؟ چه تکنیک‌هایی به درمانگر کمک می‌کند در دنیای شناختی انعطاف‌ناپذیر مراجع خود بذرهای دوست‌داشتن خود و احساس ارزشمندی را بیفشاند؟

نکات بالینی درباره‌ی طرحواره نقص و شرم

برای یادگیری کار با طرحواره نقص و شرم بیایید ابتدا کار خودمان را با یک تعریف شسته‌ورفته و البته جامع و معتبر از طرحواره نقص و شرم آغاز کنیم. طرحواره‌ی نقص و شرم (صحیح آن نقص/شرم است) یکی از اصلی‌ترین طرحواره‌های حوزه‌ی بریدگی/طرد است؛ بنابراین بر اساس زخم‌های دلبستگی در دوره‌ی کودکی شکل گرفته است. دکتر جفری یانگ، متخصص و نظریه‌پرداز طرحواره‌درمانی، طرحواره‌ی نقص و شرم را به صورت زیر تعریف کرده است (یانگ، ویشار و کلکسو، ۲۰۰۳):

احساس اینکه فرد ناقص، بد، نامطلوب، پایین‌دست یا بی‌اعتبار است، یا اینکه اگر دیگران از عیب‌های او آگاه شوند، دیگر او را دوست نخواهند داشت. طرحواره نقص ممکن است شامل حساسیت بیش از حد به انتقاد، طرد و سرزنش؛ خودآگاهی، مقایسه و عدم اطمینان در حضور دیگران؛ یا حس شرم نسبت به نقص‌های ادراک‌شده‌ی خود باشد.

این نقص‌ها می‌توانند خصوصی (مانند خودخواهی، انگیزه‌های خشمگین، تمایلات جنسی نامناسب) یا عمومی (مانند ظاهر جسمی نامطلوب، بی‌مهارتی اجتماعی) باشند.

بنابراین طرحواره‌ی نقص/شرم مجموعه‌ای از باورهای منفی درباره‌ی ارزشمندی و دوست‌داشتنی بودن خود است.

افرادی که دچار این طرحواره شده‌اند، به طور مداوم احساس می‌کنند که نقص دارند، معیوب، پایین‌تر از دیگران، بد و بی‌ارزش هستند و شایستگی مورد محبت قرار گرفتن را ندارند.

برای کسی که احساس بی‌ارزشی و نقص شدید می‌کند و لیاقت دوست داشته شدن را در خود نمی‌بیند یک ترس بزرگ وجود دارد: ترس از آشکار شدن نقص‌ها. به عبارت دیگر بزرگترین ترس آن‌ها این است که دیگران به نقص‌های آن‌ها پی ببرند. در اینجاست که استراتژی اجتناب کردن به داد آن‌ها می‌رسد. در نتیجه، ممکن است از روابط نزدیک دوری کنند.

نقصی که افراد دارای این طرحواره در خود احساس می‌کنند می‌تواند شامل هر جنبه از شخصیت آن‌ها بشود: از قد و ظاهرشان گرفته تا میزان هوش و حتی تمایلات جنسی. آن‌ها از لحاظ ظاهری فکر می‌کنند زشت، بی‌ریخت و بدقیافه هستند.

به لحاظ شخصیتی خود را نیازمند، تنبل، احمق، کسل‌کننده و هر چه صفت منفی دیگری که به ذهنتان می‌آید در نظر می‌گیرند. حتی احساس می‌کنند که تمایلات جنسی‌شان ناپسند و نامقبول است. به طور کلی إحساس می‌کنند چیزی در ذات آن‌ها معیوب به نظر می‌رسد: این مسئله چیزی نیست که انجام می‌دهند، بلکه چیزی است که احساس می‌کنند هستند.

از دیگر رفتارهای رایج افرادی که دچار طرحواره نقص و شرم هستند می‌توان به تحقیر کردن خود و اجازه دادن به دیگران برای تحقیر کردن آن‌ها اشاره کرد. آن‌ها ممکن است به دیگران اجازه دهند که با آن‌ها بدرفتاری کنند یا حتی به صورت کلامی آن‌ها را مورد توهین قرار دهند.

آن‌ها اغلب نسبت به انتقاد یا طرد شدن بسیار حساس هستند و به شدت واکنش نشان می‌دهند. واکنش آن‌ها می‌تواند شامل غمگینی یا عصبانیت باشد که تعیین‌کننده‌ی آن استفاده از سبک مقابله‌ای تسلیم (غمگینی) یا جبران افراطی (عصبانیت) است.

این افراد احساس می‌کنند که خودشان مقصر مشکلاتشان با دیگران هستند. آن‌ها اغلب خودشان را با دیگران مقایسه می‌کنند و در حضور دیگران، به‌ویژه کسانی که به نظر «بی‌نقص» می‌رسند یا ممکن است به نقص‌های آن‌ها پی ببرند، احساس ناامنی می‌کنند.

آن‌ها اغلب افراد انتقادگر و طردکننده را برای رابطه انتخاب می‌کنند و ممکن است نسبت به افرادی که آن‌ها را دوست دارند نیز انتقادی باشند. بسیاری از ویژگی‌های بیماران نارسیستیک—مانند بزرگ‌بینی و معیارهای سخت‌گیرانه—می‌توانند نوعی ابراز طرحواره نقص باشند. در بسیاری از موارد، این ویژگی‌ها برای جبران احساسات پنهانی نقص و شرم به‌کار می‌روند.

اهداف درمان کار با طرحواره نقص و شرم

هدف اساسی درمان، افزایش احساس عزت نفس بیمار است. درنهایت هدف از کار با طرحواره نقص و شرم این است که این باور زیربنایی در افراد مبتلا به آن شکل بگیرد که آن‌ها نیز شایسته عشق و احترام هستند.

آن‌ها باید یاد بگیرند که احساس نقص نادرست و اغراق‌آمیز است. بسیاری از نقص‌هایی که افراد به وجود آن‌ها اطمینان دارند، ادراک‌شده هستند. یعنی اینکه، فرد خودش احساس می‌کند نقصی دارد نه اینکه در واقعیت نقص داشته باشد.

علاوه بر این، اگر نقصی وجود داشته باشد غالباً قابل اصلاح است و هیچ نقصی به ارزش او به عنوان یک انسان خدشه‌ای وارد نمی‌کند. هیچ‌کسی کامل نیست و اگر نقص داشته باشیم یکی شبیه دیگران هستیم. ما انسان‌ها یکدیگر را با وجود نقص‌هایمان دوست داریم. زیرا در غیر این صورت خودمان هم دوست‌داشتنی نیستیم؛ زیرا به حکم انسان بودن دارای نقص‌هایی هستیم.

بعد از درمان موفقیت‌آمیز در کنار دیگران احساس راحتی بیشتری دارند. آن‌ها احساس آسیب‌پذیری کمتری دارند و بیشتر مایل به وارد شدن به روابط هستند. آن‌ها دیگر به اندازه‌ی گذشته به توجه دیگران نسبت به خود حساس نیستند.

آن‌ها دیگر احساس  نمی‌کنند که دیگران کار و زندگی‌شان را برای قضاوت کردن آن‌ها تعطیل کرده‌اند. علاوه بر این، نقص‌های انسانی را در چشم‌انداز واقع‌بینانه‌تری قرار می‌دهند. آن‌ها کمتر تلاش می‌کنند تا بخش‌های مختلف خود را پنهان کنند. حتی زمانی که دیگران آن‌ها را نقد یا طرد می‌کنند، احساس نمی‌کنند که ارزشمندی‌شان کاهش پیدا کرده است. آن‌ها دیگر اجازه نمی‌دهند دیگران به آن‌ها بدرفتاری کنند. کمتر دفاعی هستند و نسبت به خود و دیگران از کمال‌گرایی کمتری برخوردارند و افرادی را انتخاب می‌کنند که آن‌ها را دوست دارند و به خوبی با آن‌ها رفتار می‌کنند.

تکنیک‌های کار با طرحواره نقص و شرم

در این قسمت به مهم‌ترین نکات کار با طرحواره نقص و شرم می‌پردازیم و امیدواریم که این راهنما به شما کمک کند هنگام کار با طرحواره نقص و شرم، اعتماد به نفس بیشتری داشته باشید. همانطور که خودتان اطلاع دارید تکنیک‌های طرحواره‌درمانی در چهاردسته‌ قرار می‌گیرند: رابطه‌ی درمانی، تکنیک‌های شناختی، تکنیک‌های تجربه‌ای و الگوشکنی رفتاری. برای اینکه شما بهتر، کار با طرحواره نقص و شرم را یاد بگیرید در ادامه به صورت مجزا این تکنیک‌ها را توضیح می‌دهم.

رابطه‌ی درمانی برای کار با طرحواره نقص و شرم

رابطه درمانی هنگام کار با طرحواره نقص و شرم اهمیت زیادی دارد. اگر درمانگر، با آگاهی از نقص مورد نظر، بتواند به درمانجو اهمیت بدهد، او این را خواهد فهمید و احساس ارزشمندی بیشتری خواهد کرد. مهم است که درمانگر تأیید و تمجیدهای مستقیم زیادی ارائه دهد و ویژگی‌های مثبت درمانجوی خود را برجسته کند.

تمامی مؤلفه‌های یک رابطه‌ی درمانی خوب، یعنی آنچه راجرز بیان کرده است از قبیل همدلی، خودافشایی، صداقت و اصالت برای کار با طرحواره نقص و شرم از ضروریات است. درواقع هر چه شما بیشتر بتوانید یک رابطه‌ی بی‌قیدوشرط با درمانجوی خود بر اساس ارزشمندی او برقرار کنید بیشتر با احساسات نقص و شرم او مبارزه می‌کنید.

به خاطر داشته باشید که هیچ‌کسی در دوره‌ی کودکی، به درمانجوی شما احساس دوست‌داشته شدن و ارزشمندی نداده است. او مدام مورد سرزنش و مقایسه شدن قرار گرفته است. بنابراین باید با او طوری رفتار کنید که احساس ارزشمندی به زندگی‌اش برگردد.

هنگام کار با طرحواره نقص و شرم بر نقاط قوت درمانجو تأکید کنید. هنگامی که از نقص‌های خود حرف می‌زند بی‌جهت و از سر دلسوزی به او نگویید تو نقصی نداری. ابتدا با او همدلی کنید، از دریچه‌ی نگاه او به موضوعات نگاه کنید و سعی کنید از طریق گفتگوی سقراطی او را به سمت اینکه احساس نقصش را زیر سؤال ببرد هدایت کنید.

خودافشایی کنید. دانستن اینکه شما نیز نقص‌هایی داشته‌اید و برای حل آن‌ها تلاش کرده‌اید به آن‌ها احساس امیدواری می‌دهد و احساس می‌کنند که هیچ انسانی کامل نیست.

تکنیک‌های شناختی برای کار با طرحواره نقص و شرم

هنگام کار با طرحواره نقص و شرم از تکنیک‌های شناختی با هدف ایجاد تغییر در دیدگاه‌ها و باورهای فرد نسبت به خود استفاده می‌کنیم.

تکنیک‌های شناختی به بیمار کمک می‌کنند تا احساسات نقص و شرم را به انتقاد دیگران در دوران کودکی نسبت دهد.

• کارت‌های آموزشی. استفاده از کارت‌های آموزشی که ویژگی‌های خوب درمانجو را فهرست می‌کند، در این طرحواره بسیار مفید است.

تکنیک‌های تجربه‌ای برای کار با طرحواره نقص و شرم

طرحواره‌درمانی به لحاظ تجربه‌ای، معتقد است که ابراز خشم نسبت به والدین انتقادی و طرد‌کننده در تصویرسازی ذهنی و گفتگوهای صندلی اهمیت ویژه‌ای دارد.

همانطور که خودتان مستحضر هستید، تکنیک‌های تجربه‌ای شامل تصویرسازی ذهنی، گفتگوهای صندلی و نامه نوشتن هستند. در ادامه برای کار با طرحواره نقص و شرم به صورت مجزا به آن‌ها می‌پردازیم.

• تصویرسازی ذهنی. در تصویرسازی ذهنی، باید خاطرات انتقاد، طرد شدن، مقایسه شدن و دوسته شدن مشروط تجسم شوند. سپس درمانگر وارد تصویر ذهنی درمانجو می‌شود، کودک طرد شده را آرام و با والدین طردکننده مقابله می‌کند. بعد از چندین تصویرسازی، درمانگر، از درمانجو می‌خواهد به عنوان بزرگسال سالم وارد تصویر ذهنی شود: آن‌ها به عنوان بزرگسال سالم وارد تصویر می‌شوند تا در برابر والدین انتقادی ایستاده و کودک طرد شده را آرام می‌کند.
• گفتگوی صندلی‌ها. این تکنیک که اختصاصاً برای کار با ذهنیت‌ها طراحی شده است به این صورت انجام می‌شود که به هر یک از ذهنیت‌ها به ویژه ذهنیت والد، کودک و بزرگسال سالم یک صندلی اختصاص داده می‌شود. سپس گفتگویی بین این ذهنیت‌ها صورت می‌گیرد. درمانگر به عنوان بزرگسال سالم از ذهنیت کودک، حمایت می‌کند، با او همدلی می‌کند و در صورت لزوم راهنمایی‌های خاصی را به او ارائه می‌دهد. در مقابل با ذهنیت والد مبارزه می‌کند تا به دوران حکومت او پایان دهد.

الگوشکنی رفتاری هنگام کار با طرحواره نقص و شرم

تکنیک‌های رفتاری، به ویژه مواجهه، در درمان طرحواره نقص بسیار مهم هستند، به ویژه برای بیماران اجتنابی. تا زمانی که درمانجویان دارای طرحواره نقص از ارتباطات انسانی نزدیک اجتناب کنند، احساسات نقص آن‌ها دست نخورده باقی می‌ماند. بیماران بر روی وارد شدن به موقعیت‌های بین فردی که پتانسیل بهبود زندگی‌شان را دارند، کار می‌کنند.

استراتژی‌های رفتاری هنگام کار با طرحواره نقص و شرم می‌توانند به بیماران در اصلاح برخی نقص‌های واقعی (مانند کاهش وزن، بهبود سبک لباس پوشیدن، یادگیری مهارت‌های اجتماعی) کمک کنند. علاوه بر این، بیماران بر روی انتخاب افراد مهمی که حمایت‌کننده هستند به جای انتقادی، کار می‌کنند. آن‌ها سعی می‌کنند افرادی را انتخاب کنند که آن‌ها را دوست داشته و بپذیرند.

از نظر رفتاری، درمانجویان می‌آموزند که از واکنش‌های شدید به انتقاد دست بردارند. آن‌ها یاد می‌گیرند که وقتی کسی انتقاد معتبری به آن‌ها می‌کند، واکنش مناسب این است که انتقاد را بپذیرند و سعی کنند خود را تغییر دهند؛ وقتی کسی انتقاد غیرمعتبری به آن‌ها می‌کند، واکنش مناسب این است که نظر خود را به طرف مقابل بیان کرده و دروناً تأیید کنند که انتقاد نادرست است.

حمله به شخص دیگر مناسب نیست؛ نیاز نیست که به انتقاد به طور مشابه پاسخ دهند یا برای اثبات نادرست بودن نظر شخص دیگر بجنگند. درمانجویان یاد می‌گیرند که با افرادی که بسیار انتقادی هستند، محدودیت‌هایی را تعیین کنند (مرزهایشان را مشخص سازند) و از پذیرش بدرفتاری دست بردارند.

همچنین، درمانجویان بر روی خودافشایی بیشتر با دیگرانی که به آن‌ها مورد اعتمادشان هستند، کار می‌کنند. هرچه بیشتر بتوانند خودافشایی کنند و همچنان پذیرفته شوند، قادر خواهند بود بهتر با طرحواره نقص مقابله کنند. در نهایت، درمانجویان بر روی کاهش رفتارهای جبرانی کار می‌کنند. آن‌ها تلاش برای جبران احساس درونی نقص خود با ظاهر شدن به عنوان فردی بی‌نقص، دستیابی به موفقیت‌های بیش از حد، تحقیر دیگران یا رقابت برای وضعیت را متوقف می‌کنند.

مهم است که درمانگر به ویژه پذیرا و بدون قضاوت نسبت به درمانجویان دارای این طرحواره باشد. همچنین مهم است که درمانگر به عنوان فردی بی‌نقص به نظر نرسد. مانند هر انسان دیگری، درمانگر اشتباه می‌کند و نقص‌های خود را می‌پذیرد.

مشکلات خاص کار با طرحواره نقص و شرم

بسیاری از بیمارانی که این طرحواره را دارند، از وجود آن آگاه نیستند. بسیاری از بیماران به جای اینکه درد این طرحواره را احساس کنند، از آن اجتناب می‌کنند یا به طور افراطی آن را جبران می‌کنند (جبران افراطی). بیماران با اختلال شخصیت نارسیسیستیک نمونه‌ای از گروهی هستند که به احتمال زیاد طرحواره نقص و احساس شرم را دارند و با احتمال کمی از آن آگاهی دارند.

درمانجویان دارای طرحواره نقص ممکن است اطلاعاتی درباره خود را به دلیل خجالت کشیدن پنهان کنند. ممکن است مدت زیادی طول بکشد تا این درمانجویان حاضر به خودافشایی کامل درباره‌ی خاطرات، خواسته‌ها، افکار و احساسات خود شوند.

تغییر دادن این طرحواره بسیار دشوار است. هرچه انتقاد شدن و طرد کردن از سوی والدین زودتر و شدیدتر باشد، بهبود آن سخت‌تر است.

منابع