طرحواره ایثار چیست؟ چطور تله ایثار را تشخیص دهیم و درمان کنیم؟

اگر شما طرحواره ایثار (خودقربانگری) دارید به این معناست که برای خوشحال کردن دیگران دست به هر کاری می‌زنید. اگر در دام این طرحواره افتاده باشید در خودتان انگیزه‌ی نیرومندی برای کمک کردن به دیگران احساس می‌کنید حتی اگر در این مسیر نیازهای خودتان را نادیده بگیرید. شما احساس می‌کنید که نیازها و خواسته‌هایتان نسبت به خواسته‌ها و نیازهای دیگران اهمیت چندانی ندارد. به عبارت دیگر این طرحواره باعث می‌شود که شما خودتان را قربانی نیازهای دیگران کنید.

اگرچه مهربان بودن و یاری‌رسانی به دیگران به طور کلی رفتار خوب و پسندیده‌ای محسوب می‌شود اما اگر برای خوشحال کردن دیگران زیاده از حد انرژی بگذارید در نهایت باعث می‌شود که دچار استرس، افسردگی و اضطراب شوید. علاوه بر این باعث می‌شود که برای نیازهای خودتان وقت کافی نداشته باشید.

در این مقاله به تعریف طرحواره خودقربانگری، علت‌های آن و تأثیرات منفی که ممکن است بر زندگی و سلامت روان داشته باشد می‌پردازیم. علاوه بر این نکاتی را مطرح می‌کنیم که به شما کمک می‌کند دیگران را همیشه در اولویت قرار ندهید و بتوانید به نیازهای خودتان رسیدگی کنید.

طرحواره ایثار

همه ما تلاش می‌کنیم که نسبت به اطرافیان خود و مشکلات و نیازهای آن‌ها بی‌اعتنا نباشیم و در صورت لزوم آنها را یاری می‌کنیم تا از پس مشکلات زندگی برآیند و نیازهایشان برآورده شود. اما اگر میزان یاری رساندن ما به اندازه‌ای باشد که گویا تمامی زندگی ما در این راستا قرار دارد که به دیگران کمک کنیم و از نیازهای خودمان می‌زنیم تا به نیازهای دیگران رسیدگی کنیم آنگاه دچار طرحواره ایثار یا خودقربانگری شده‌ایم.

افرادی که طرحواره ایثار دارند، خیلی بیشتر از همه به نیازهای دیگران توجه دارند. آنها می‌ترسند که اطرافیان خود را ناامید کنند. این افراد اگر کسی به کمک نیاز داشته باشد حتی اگر آب دستش باشد زمین می‌گذارد تا کار او را انجام دهد.

اگر شما هم طرحواره ایثار داشته باشید نیازهای دیگران را بر نیازهای خود مقدم می‌دانید و همیشه دیگران را در اولویت قرار می‌دهید. این طرحواره باعث می‌شود که شما  به شدت اهل سازش با دیگران باشید، اما در حمایت از خود دچار مشکل هستید، که می‌تواند منجر به الگویی از خودقربانگری یا غفلت از خود شود.

چگونه طرحواره ایثار را تشخیص دهیم؟ پرسشنامه طرحواره ایثار

* به نظر من حتی اگر به یک سوال پاسخ مثبت داده باشید باز هم باید با یک درمانگر خبره در مورد طرحواره‌ ایثار مشاوره کنید تا از وجود یا عدم وجود این طرحواره در خودتان اطمینان پیدا کنید.

تعریف طرحواره ایثار

طرحواره ایثار به معنای خودقربانگری است. کسی که این طرحواره را دارد اصولاً خودش را نادیده می‌گیرد تا به دیگران کمک کند. هم و غم او رسیدگی به دیگران و رفع نیازهای آنهاست.

من با کمال میل نیازهای دیگران را برآورده می‌کنم، به حدی که نیازهای من نادیده گرفته می‌شود و به عنوان بی‌اهمیت تلقی می‌شوند. من تمایل دارم که نیازهای خودم را فدای نیازهای دیگران کنم. من این کار را به این دلیل انجام می‌دهم که به نیازهای دیگران حساس هستم یا می‌خواهم از احساس گناه اجتناب کنم. من برای کسانی که از آنها مراقبت می‌کنم احساس دلسوزی می‌کنم.”

طرحواره ایثار

ممکن است طرحواره ایثار یا خودقربانگری خود را در شکل از خودگذشتگی نشان دهد. در ظاهر، از خود‌گذشتگی چیز بدی به نظر نمی‌رسد «وقتی خودت را فدا می‌کنی، به دیگران کمک می‌کنی». علاوه بر این، شما مهربان، سخاوتمند و فداکار محسوب می‌شوید. به همین دلیل، بسیاری از مردم در درک اینکه چرا از خودگذشتگی چیز خوبی نیست، مشکل دارند.

در حالی که سخاوتمند بودن و کمک به کسانی که دوستشان دارید اشکالی ندارد، اما محدودیت‌هایی برای آن وجود دارد. باید مطمئن شوید که از خودگذشتگی مزمن ندارید. روانشناسی این نوع از خودگذشتگی را انکار ارضای نیازها، اهداف و علایق خود به نفع دیگران تعریف می‌کند. این مورد طرحواره ایثار یا خودقربانگری نامیده می‌شود.

شما علایق شخصی خود را رها کرده و از جنبه‌های مهمی از زندگی خود چشم‌پوشی می‌کنید. به طور خلاصه، شما برای دیگران بیشتر از خودتان ارزش قائل هستید.

چه زمانی ایثار می‌تواند به نوع‌دوستی بیمارگونه تبدیل شود؟

نمونه‌هایی از ایثار در اطراف ما وجود دارد. مادری شغل خود را رها می‌کند تا در خانه بماند و از خانواده مراقبت کند. یک سرباز جان خود را برای کشورش فدا می‌کند. کودکان برای مراقبت از والدین خود فداکاری می‌کنند. با این حال، بین این نمونه‌ها و ایثار مزمن تفاوت وجود دارد.

فردی که طرحواره ایثار مزمنی دارد، بدون دلیل نیازهای خود را قربانی اولویت دادن به نیازهای دیگران می‌کند. اساس ایثار مزمن، بی‌ارزش‌سازی خویش است. بنابراین، با گذشت زمان، فرد به شدت فکر می‌کند که شایسته در اولویت قرار گرفتن نیست.

با گذشت زمان، طرحواره ایثار منجر به از بین رفتن حرمت نفس فرد می‌شود و دیگر به خود توجه نمی‌کند. از این مورد به عنوان نوع‌دوستی بیمارگونه یاد می‌شود. در این حالت فرد اعتماد به نفس پایینی دارد و همچنان دیگران را بر خود اولویت می‌دهد و همیشه احساس نارضایتی می‌کند.

افرادی که طرحواره ایثار دارند نیازهای خود را انکار می‌کنند و به دنبال چیزهایی که خودشان را خوشحال می‌کند نمی‌روند.

نشانه‌های طرحواره ایثار

افرادی که طرحواره ایثار دارند، رفتارهای خاصی را انجام می‌دهند و ویژگی‌هایی دارند که می‌توان با توجه به آن‌ها رفتارهای ایثارگرانه‌ی آن‌ها را شناخت. شما می‌توانید با مطالعه‌ی نشانه‌های مرتبط با تله ایثار، شدت آن را در خودتان ارزیابی کنید و بفهمید که چگونه این طرحواره بر زندگی شما تأثیر گذاشته است.

افرادی که طرحواره ایثار دارند به سختی می‌توانند به درخواست‌های دیگران نه بگویند. آنها همه تلاش خود را می‌کنند تا دیگران به نیازها و خواسته‌هایشان برسند.

افرادی که طرحواره‌ ایثار دارند، حساسیت بالایی نسبت به نیازها و مشکلات دیگران دارند. آن‌ها همیشه مراقب دیگران هستند و مشکلات آن‌ها را تشخیص می‌دهند. وقتی متوجه می‌شوند که کسی به کمک نیاز دارند، نگران می‌شوند و تلاش می‌کنند مشکل او را حل کنند.

بنابراین، طرحواره خودقربانگری (ایثار) شبیه نوع‌دوستی است. در واقع بسیاری از افرادی که در دام این طرحواره افتاده‌اند، از نظر دیگران و حتی خودش آدم نوع‌دوست و مردم‌دار محسوب می‌شود.

افرادی که طرحواره ایثار دارند به دلیل حساسیت بالایی که نسبت به رنج‌ها و مشکلات دیگران دارند، منتظر درخواست کمک از سوی دیگران نمی‌شوند. آن‌ها خودشان نیاز دیگران را تشخیص می‌دهند و به صورت داوطلبانه اقدامات لازم را انجام می‌دهند.

آنها وقتی احساس می‌کنند که یکی از دوستان یا اعضای خانواده‌شان به کمک نیاز دارد در درون خود انگیزه زیادی برای کمک کردن پیدا می‌کنند.

مشکل اصلی کمک کردن افراطی به دیگران از این موضوع ناشی می‌شود که رفتارهای ایثارگرانه تمام وقت فرد را می‌گیرد و او دیگر وقتی برای خودش ندارد. به همین دلیل گفته می‌شود که طرحواره ایثار باعث نادیده گرفتن و غفلت کردن از نیازهای خود می‌شود.

اگر کسی که این طرحواره را دارد برای خودش وقت بگذارد و کمی به نیازهای خودش رسیدگی کند احساس گناه به او دست می‌دهد زیرا معتقد است دیگران بیشتر از خودش شایسته دریافت کمک هستند.

معمولاً افرادی که طرحواره‌ی ایثار دارند به همان اندازه که برای دیگران وقت می‌گذارند، کسی برای آن‌ها وقت نمی‌گذارد. معمولاً آن‌ها بیشتر ارائه‌‌دهنده‌ی خدمات هستند نه دریافت‌کننده.

البته در اغلب موارد آن‌ها از دیگران درخواست کمک نمی‌کنند. چون آن‌ها عزت نفس کافی ندارند خودشان را شایسته و لایق دریافت کمک نمی‌دانند. اما سرانجام، از اینکه کسی به آن‌ها کمک نمی‌کند خشمگین می‌شوند.

یک ضرب‌المثل قدیمی وجود دارد که می‌گوید ماهی‌ها، آب را احساس نمی‌کنند؛ در حالیکه تمام زندگی آن‌ها به آب وابسته است.

وقتی یک نفر برای دیگران وقت می‌گذارد و در عوض وقتی خودش نیاز به کمک دارد دیگران به او کمک نمی‌کنند و حتی متوجه مشکل او نمی‌شوند به مرور زمان دچار خشم می‌شود. اما افرادی که طرحواره خودقربانگری دارند، خشم خود را سرکوب می‌کنند.

سرکوب خشم در بلندمدت باعث می‌شود که مشکلات جسمی خاصی برای آن‌ها ایجاد شود که دلیل آن، خشم‌ها و احساساتی است که هرگز بیان نشده‌اند.

از طرفی دیگر وقتی دچار خشم می‌شوند، به دلیل احساس گناهی که به آ‌ن‌ها دست می‌دهند تلاش می‌کنند که مهربانی خود را نسبت به دیگران افزایش دهند.

همیشه مراقبت از دیگران به گردن کسی است که طرحواره ایثار دارد. این افراد همیشه از دیگران مراقبت می‌کنند. به عنوان مثال در مهمانی‌ها، وظیفه‌ی پذیرایی را به عهده می‌گیرند، ظرف‌ها را تمیز می‌کنند، در بازی‌ها شرکت نمی‌کند و مدام به فکر این است که به دیگران خوش بگذرد.

از آنجایی که این افراد مدام به نیازها و مشکلات دیگران رسیدگی کرده‌اند، وقتی برای یکی از دوستان، نزدیکان یا اعضای خانواده مشکلی‌ پیش می‌آید، اولین گزینه‌ای که برای درخواست کمک به ذهن‌شان خطور می‌کند آن‌ها هستند. اصولاً دیگران وقتی با او تماس می‌گیرند که به کمکش نیاز داشته باشند.

دلایلی که نیازهای خود را فدای دیگران می‌کنید چیست؟

اگر احساس می‌کنید که شما خودتان را قربانی دیگران می‌کنید و طرحواره ایثار یکی از الگوهای رفتاری شماست ممکن است از خودتان بپرسید که چرا به این مرحله از قربانی کردن خود رسیده‌اید.

ممکن است دلایل مختلفی برای خودقربانگری شما وجود داشته باشد. در اینجا به برخی از این دلایل اشاره می‌کنیم.

۱. شما به خاطر شرایط مجبور به این کار شده‌اید

برخی افراد در موقعیتی قرار می‌گیرند که به ناچار رفتار ایثارگرانه را در خود ایجاد می‌کنند. ممکن است شما مجبور باشید در دوره کودکی از یک خواهر یا برادر یا والدین خود مراقبت کنید زیرا آنها بیمار بوده‌اند. چنین شرایطی شما را به این باور می‌رساند که همیشه باید از دیگران مراقبت کنید زیرا آنها مهمتر هستند. هرچه بیشتر در معرض چنین شرایطی باشید، بیشتر از اولویت‌بندی نیازهایتان دست می‌کشید.

۲. کمک کردن به دیگران به شما احساس خوبی می‌دهد

کمک به دیگران حتی زمانی که خود را فدا می‌کنید، احساس خوبی به شما می‌دهد. شما احساس می‌کنید که آنها را خوشحال کرده‌اید. مهمتر از همه، شما احساس می‌کنید “آدم خوبی” هستید.

۳. ترس از رویارویی یا ناراحت کردن دیگران

نه گفتن به دیگران برای شما سخت است. به نظر می‌رسد نه گفتن باعث از هم‌گسیختگی و پایان دادن به روابط شما می‌شود. بنابراین، شما راه آسان را انتخاب می‌کنید و خود را قربانی می‌کنید.

طرحواره ایثار چگونه شکل می‌گیرد؟

همانند تمامی طرحواره‌های ناسازگار دیگر، طرحواره ایثار در دوره کودکی شکل می‌گیرد. معمولاً افرادی که در طرحواره‌ ایثار دارند در خانواده‌هایی بزرگ شده‌اند که روی کمک کردن به دیگران تأکید فراوانی داشته‌اند. عموماً والدین آدم‌های مردم‌دار و نوع‌دوستی بوده‌اند.

علاوه بر این، والدین همیشه تأکید می‌کرده‌اند که باید به فکر دیگران بود و آن‌ها را مقدم بر خود می‌دانستند.

ممکن است والدین در دوره‌ی کودکی به علت بیماری یا هر دلیل دیگری توانایی مراقبت از فرزندان خود را نداشته‌اند و مراقبت از والدین یا سایر فرزندان به عهده‌ی یکی از کودکان بوده است.

تجربه دوست‌داشته شدن مشروط نیز می‌تواند دلیل دیگری برای شکل‌گیری طرحواره ایثار باشد. در این مورد، والدین تنها هنگامی عشق و توجه خود را به کودک داده‌اند که او به دیگران کمک کرده باشد. در این صورت، فقط وقتی کودک خودش را قربانی کرده است مورد تشویق و حمایت قرار گرفته است.

گاهی اوقات کودک برای جبران کردن طرحواره محرومیت عاطفی یا رهاشدگی و همچنین نقص و شرم به این نتیجه رسیده است که اگر به فکر دیگران باشد و نیازهای آن‌ها را برآورده کند آنها رهایش نمی‌کنند و او را دوست خواهند داشت.

تأثیر طرحواره ایثار بر روابط عاشقانه و صمیمانه

بر اساس جذابیت طرحواره‌ای، افرادی که طرحواره ایثار دارند عاشق کسانی می‌شود که نیازمند مراقبت هستند. آنها دوست دارند که از دیگران حمایت کنند و نیازهای آنها را برآورده سازند. از این رو کسانی که همیشه نیازمند حمایت و مراقبت هستند گزینه‌ی مناسبی برای کسی است که طرحواره ایثار دارد.

در روابط عاطفی فردی که طرحواره ایثار دارد مدام در حال خدمت‌رسانی است و همیشه در حال انجام کارهای خانه است حتی اگر شاغل هم باشد.

فردی که با افراد دارای طرحواره ایثار وارد رابطه می‌شود معمولاً فرد وابسته‌ای است که نمی‌تواند از عهده کارهای خود برآید. علاوه بر این، فردی که طرحواره ایثار دارد معمولاً فرد وابسته را زیر چتر خود می‌گیرد و از او حمایت می‌کند.

افراد خودشیفته نیز گزینه‌ی دیگری هستند که فرد دارای طرحواره ایثار جذب آن‌ها می‌شود. افراد خودشیفته توقع دارند که دیگران خود را فدای آنها کنند و چه کسی بهتر از کسی که طرحواره ایثار دارد.

چگونه به طور مناسب از خود و دیگران مراقبت کنیم

به خاطر داشته باشید که مجبور نیستید چیزهایی را که دوست دارید کنار بگذارید تا آدم شایسته‌ای باشید. اگرچه کنار گذاشتن نیاز به ایثار چالش برانگیز است، اما غیرممکن نیست. چندین کار وجود دارد که می‌توانید انجام دهید تا اطمینان حاصل کنید که از خود یا دیگران در زمانی که به شما نیاز دارند غفلت نمی‌کنید. این نکات را در نظر بگیرید.

۱. مرزها را تعیین کنید و به آن‌ها پای‌بند باشید

مرزهای خود را با دیگران تعیین کنید. تعیین مرزها ساختن دیواری برای دور نگه داشتن دیگران نیست. این راهی برای محافظت از رفاه شماست. وقتی محدودیت‌های خود را شناسایی می‌کند می‌توانید درک کنید که چه زمانی می‌توانید به دیگران کمک کنید و چه زمانی کمک کردن به دیگران باعث آسیب رساندن به خودتان می‌شود.

اگر هنگام کمک کردن به دیگران احساس آسیب دیدن، صدمه خوردن، رنجش و عصبانیت می‌کنید به این معناست که از مرزهای خود عبور کرده‌اید.

بنابراین برای اطمینان از اینکه فقط در حد توانایی‌هایتان کمک می‌کنید و خودتان را قربانی نمی‌کنید، محدودیت‌هایی را تعیین کنید و به آن‌ها پای‌بند باشید.

۲. آنچه را که می‌خواهید اولویت‌بندی کنید

بد نیست به افرادی که دوستشان دارید کمک کنید. با این حال، باید به خاطر داشته باشید که نیازهای شما نیز اهمیت دارند. درک کنید که دوست دارید به چه چیزی برسید و آن را در بالای لیست اولویت‌های خود قرار دهید.

۳. هرگز کمک کردن را به ضرر خوشبختی خود انجام ندهید.

کمک کردن، فداکاری و ایثار یا تمامی رفتارهای نوع‌دوستانه بسیار خوب است، اما زمانی که این رفتارها باعث شود که شما از خودتان بزنید، نیازهای خودتان را نادیده بگیرید، احساس گناه بکنید و نتوانید از زندگی لذت ببرید، قطعاً دچار مشکلات فراوانی خواهید شد:

چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است.