تمرین گوش دادن فعال در رواندرمانی و مشاوره

اگر در آغاز راه درمانگری هستید یا اینکه درمانگر حرفه‌ای و با تجربه‌ای هستید احتمالاً می‌دانید که مهم‌ترین تکنیکی که باید بر آن تسلط داشته باشید و به صورت مدام آن تکنیک را تمرین کنید گوش دادن فعال است. اگرچه گوش دادن فعال در قلب درمان مراجع-محور است اما زمانی که بر آن تسلط پیدا کنید و ماهر شوید یک ابزار نیرومند و ارزشمند در کار حرفه‌ای، روابط و حتی زندگی‌های شخصی‌تان می‌شود (میلر و رولینک، ۲۰۱۳).

هنگامی که تکنیک گوش دادن فعال را به خوبی اجرا کنید خواهید دید که اتحاد درمانی و پیوند شما با درمانجویتان مبتنی بر همدلی شکل می‌گیرد و فرصتی برای رشد و شفا ایجاد می‌کند.

من در این مقاله سعی می‌کنیم این مهارت را با تمامی جزئیات و مهارت‌هایی که برای تمرین کردن آن نیاز دارید به طور مفصل توضیح دهم. در پایان نیز خطاهایی را که در فرایند گوش کردن فعال رخ می‌دهد را بازگو می‌کنم.

گوش دادن فعال چیست؟

ریچارد نلسون-جونز (۲۰۱۴) تفاوت بین شنیدن و گوش دادن را مطرح کرده است. در حالیکه شنیدن به معنای دریافت صداها و تفسیر معنای آن‌هاست، گوش دادن شامل درک دقیق معنای گفته‌هاست.

گوش دادن فعال فراتر از «شنیدن» سخنان دیگران است. این به معنای هماهنگی کامل با احساسات و دیدگاه‌های گوینده، نشان دادن پذیرش و تأیید بی‌طرفانه از تجربه او است. هنگامی که گوش دادن فعال را تمرین می‌کنیم، به آنچه به صورت کلامی و غیرکلامی منتقل می‌شود، توجه می‌کنیم و بر محتوای پیام و همچنین بر تفسیر احساسات منتقل شده از طریق آن و زبان بدن تمرکز می‌کنیم. علاوه بر این، ما تلاش می‌کنیم تا درک خود را از پیام نشان دهیم، چارچوب درونی گوینده را تأیید کنیم و احساسات آنها را بازتاب دهیم (میلر و رولنیک، 2012).

تصویری که از درمانگران وجود دارد، فردی است که صبورانه و دلسوزانه به درمانجوی خود گوش می‌دهد و او را درک می‌کند. اگرچه این تصویر کاملی از رواندرمانی نیست، اما به خوبی مهم‌ترین وظیفه هر درمانگر و مشاوری را توصیف می‌کند. درواقع تمامیِ درمانگران و مشاوران بیش از هر کار دیگری در جلسات روان‌درمانی، از تکنیک گوش دادن فعال استفاده می‌کنند. گوش دادن فعال، اولین ابزار و تکنیکی است که برای پی بردن به دنیای روان‌شناختی و پدیداری درمانجویان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

اگر واقع‌بین باشیم می‌توانیم پی ببریم که گوش دادن فعال از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است چراکه درمانجویان نیاز دارند به‌خوبی شنیده و درک شوند. بنابراین شما باید مهارت گوش کردن فعال را به‌خوبی یاد بگیرید و تمرین کنید.

برای اینکه شنونده خوبی باشید باید به صورت کامل در جلسات درمانی حضور داشته باشید. حضور داشتن به این معناست که شما در حین گوش دادن به گفته‌های درمانجو باید در گفت‌وگو مشارکت داشته باشید. گوش دادن فعال به شما کمک می‌کند رابطه درمانی خوبی ایجاد کنید و همدلی اثربخشی با درمانجوی خود داشته باشید.

اصول گوش دادن فعال

در اغلب موارد هنگامی که در حال گوش دادن هستیم به پاسخ دادن فکر می‌کنیم. این باعث می‌شود که حواسمان پرت شود و برخی از گفته‌های مهم درمانجو را از دست بدهیم. علاوه بر این، فکر کردن به پاسخ باعث می‌شود که به نشانه‌های غیرکلامی درمانجو توجه کافی نداشته باشیم.

برای اینکه بتوانیم به صورت فعال به گفته‌های درمانجو گوش دهیم باید به آنچه به صورت کلامی و غیرکلامی گفته می‌شود توجه دقیقی داشته باشیم؛ یعنی ما در مقام درمانگر نه‌تنها باید به محتوای آنچه گفته می‌شود بلکه به احساسات موجود و زبان بدن درمانجو توجه کنیم.

راجرز و فرسون (۱۹۸۷) سه مؤلفه‌ی اصلی برای گوش دادن موفق بیان کرده‌اند. در نظر گرفتن این اصول به شما کمک می‌کند معنای گوش دادن فعال را درک کنید.

وقتی کسی حرف می‌زند و یپامی را منتقل می‌کند درواقع بیشتر از یک پیام و معنا را به ما منتقل می‌کند. ما می‌توانیم برای هر پیامی دو نوع اطلاعات را در نظر بگیریم: محتوای پیام و احساس یا نگرش زیربنای پیام. به عنوان مثال وقتی من به شما می‌گویم که باید مهارت‌های گوش دادن فعال را یاد بگیرید دو نوع پیام را به شما منتقل می‌کنیم. اولین پیام همان عبارتی است که می‌گویم. دومین پیامی که در حال انتقال آن به شما هستم نگرش و احساس من به پیامی است که به شما منتقل کردم. مثلا ممکن است نگرش من مانند معلمی باشد که به دانش‌آموزان درس می‌دهد و انگشت اشاره‌اش را به نشانه‌ی تأکید بالا برده است. یا نگرش یک شخص دلسوزی باشد که سعی می‌کند به شما در راه گوش دادن فعال کمک کند. امیدوارم که همین باشد (چشمک).

بنابراین سطح اول هر پیام همان محتوایی است که درمانجو در حال گفتن آن است و دومین سطح پیام شامل نحوه انتقال پیام و هر نشانه‌ی غیرکلامی دیگر است.

پل واکتل در کتاب خود به نام ارتباطِ درمانی، به خوبی این موضوع را مطرح کرده است. او معتقد است که هر گفته‌ای شامل یک پیام و یک فراپیام است. پیام همان چیزی است که فرد قصد انتقال آن را دارد و فراپیام نگرش و احساسی است که توسط محتوای پیام گفته‌شده منتقل می‌شود.

پس از اینکه به موضوعی که درمانجویتان بیان کرده است گوش دادید، در زمان مناسب باید به او پاسخی بدهید. در اینجا بهتر است به احساسات درمانجو پاسخ دهید. به این ترتیب، گوینده‌ی شما احساس می‌کند که او را درک کرده‌اید و توانسته‌اید با او همدلی کنید.

هنگام گوش دادن فعال، باید به تمامی آنچه می‌بینید گوش دهید. معمولاً در گفت‌وگوهای روزمره ما عادت نداریم به نشانه‌های غیر کلامی مانند لحن صدا، چهره یا بدن و سرعت گفتار گوینده توجه کنیم. اما در موقعیت‌های درمانی، ما به عنوان درمانگر باید همه تلاش خود را بکنیم که به تمامی این نشانه‌ها توجه کنیم زیرا آن‌ها معنایی بسیار عمیق‌تر از محتوای گفته‌شده را منتقل می‌کنند.

همچنین کارل راجرز سه اصل مهم در هر رابطه‌ی درمانی را تشریح کرده است: همدلی، اصالت و توجه مثبت بی‌قیدوشرط. گوش دادن فعال، تکنیکی است که این اصول از طریق آن بیان می‌شوند.

همدلی در اینجا به این معناست که درمانگر باید افکار و احساسات درمانجو را منعکس کند و اصالت یعنی اینکه درمانگر، نمی‌تواند با پناه بردن به رفتارهای جعلی نقش یک درمانگر را ایفا کند. او باید اصیل باشد یعنی به معنای واقعی کلمه باید شنونده فعال باشد و در گفت‌وگو مشارکت داشته باشد.

در نهایت گوش دادن فعال مستلزم این است که شما نسبت به درمانجوی خود احترام واقعی و پذیرش بی‌قیدوشرطی داشته باشید.

مزایای گوش دادن فعال

گوش دادن فعال یک مهارت نرم است به این معنی که می‌تواند در تمامی بافت‌های ارتباطی به کار گرفته شود: در روابط دوستانه، در رابطه بین زوج‌ها، بین والدین و فرزندان، در میحط کار و هر بافت ارتباطی دیگر.

گوش دادن فعال می‌تواند فضای امن و همدلانه‌ای را برای گوینده ایجاد کند که به نوبه‌ی خود باعث تقویت اعتماد می‌شود.

همدلی و گوش دادن همدلانه باعث تقویت رابطه‌ی درمانی می‌شود و در پژوهش‌ها نشان داده شده است که رابطه بین درمانگر و درمانجو یکی از مهم‌ترین و باثبات‌ترین پیش‌بینی‌کننده‌های موفقیت درمان است (مارتین، گارسک، و دیویس، 2000).

یکی دیگر از مزایای یادگیری گوش دادن فعال این است که خودکارآمدی درمانگر را افزایش می‌دهد. به عنوان مثال، لویت (2002) تأثیر آموزش گوش دادن فعال به دانشجویان رواندرمانی را بررسی کرد و دریافت که این مهارت سطح اعتماد بیشتری را در درمانگران ایجاد می‌کند و به کاهش اضطراب آنها به عنوان درمانگران جدید کمک می‌کند.

مهارت‌های گوش دادن فعال

از آنجایی که گوش دادن فعال با گفت و شنودهای روزمره تفاوت دارد، گوش دادن فعال درواقع مجموعه‌ای از مهارت‌های مختلف است. این مجموعه نه‌تنها شامل اصول همدلی، اصالت و توجه مثبت بی‌قیدوشرط است بلکه مهارت‌های دیگری را نیز در بر می‌گیرد.

برای گوش دادن فعال، بهتر است که با زبان بدن خود شروع کنید (رابرتسون، ۲۰۰۵). به این فکر کنید که از کجا می‌فهمید که یک نفر به شما گوش می‌دهد؟ طبیعتاً زبان بدن او مهم‌ترین منبع اطمینان شماست. به عنوان مثال حفظ تماس چشمی و تغییرات صورت شنونده به شما اطمینان می‌دهد که در حال گوش دادن است و به شما توجه و شما را درک می‌کند.

همچنین حذف کردن عوامل حواس‌پرتی از محیطی که گفت‌وگو در آن صورت می‌گیرد اهمیت بسزایی دارد. شما باید فضای آرام برای گفت‌وگو پیدا کنید.

مهارت بعدی، پیگیری کردن است (رابرتسون، ۲۰۰۵). برای اینکه پیگیری فعالانه‌ای داشته باشید باید فضایی فراهم کنید که درمانجو حرف بزند، سؤال پرسیدن را کاهش دهید و فرصت سکوت کردن به او بدهید. همانطور که متوجه شدید پیگیری کردن در رواندرمانی متفاوت از پیگیری کردن در گفت‌وگوهای معمولی است.

در موقعیت گوش دادن غیرفعال، جلو و عقب رفتن بین گفت‌وگو وجود دارد، سؤالات زیادی پرسیده می‌شود و مدام حرف‌ یکدیگر قطع می‌شود. اما در گوش دادن فعال، به گوینده فضا و زمان داده می‌شود که هر چقدر می‌خواهد صحبت کند. و حتی تشویق می‌شوند که حرف‌هایشان را ادامه دهند.

مهارت دیگر بازتاب دادن یا انعکاس است (رابرتسون، ۲۰۰۵). بازتاب دادن مهارتی است که توسط آن شما آنچه را که می‌شنوید تکرار کنید. اما به خاطر داشته باشید که منظور از آن، تکرار طوطی‌وار گفته‌های گوینده نیست. درواقع شما باید تلاش کنید که خلاصه‌ای از نکات اصلی و مهم آنچه را گفته‌شده است بازتاب دهید. همچنین باید تلاش کنید که احساساتی را که همراه گفته‌های گوینده وجود دارد انعکاس دهید.

بازتاب دادن باید بدون قضاوت و با هدف درک کردن باشد. حتی می‌توانید قبل از اینکه از درمانجویتان بخواهید که به گفته‌هایش ادامه دهد از او بپرسید که آیا آنچه را که به عنوان خلاصه بیان کرده‌اید درست است یا نه.

۷ تکنیک برای تمرین گوش دادن فعال

بائور و فیگل (۲۰۰۸) ۷ تکنیک اصلی گوش دادن فعال را توضیح داده‌اند. من هر تکنیک را با یک مثال و توضیح نحوه استفاده آن برای شما تشریح می‌کنم.

در واقع منظور از بازگویی (Paraphrasing) نقل به مضمون یا حتی بهتر نقل به معناست. هدف آن ابراز علاقه‌مندی به گفت‌وگو و ترغیب درمانجو برای ادامه حرف زدن است. برای رسیدن به این هدف شما باید اطلاعاتی را که دریافت کرده‌اید با کلمات و زبان خودتان بازگو کنید. به عنوان مثال: پس به موقع در جلسه حاضر شدید.

هدف از کلامی‌سازی هیجانات نشان دادن درک خود به درمانجو و کمک به او برای ارزیابی کردن احساسات خویش ست. برای رسیدن به این هدف باید احساسات و هیجانات اصلی درمانجو را در قالب کلمات بیان کنید. به عنوان مثال: و این باعث شد که شما عصبانی شوید.

از درخواست کردن برای بدست آوردن اطلاعات جدید استفاده می‌شود؛ بنابراین برای رسیدن به آن باید سؤالاتی را بپرسید. به عنوان مثال: بعد از آن، بابک هیچ واکنشی نشان نداد؟

برای اینکه مروری بر آنچه گذشته است داشته باشید باید از خلاصه‌سازی استفاده کنید. همچنین به شما کمک می‌کند ایده‌های مهم‌ را کنار هم بگذارید و پایه‌ای برای مباحث بعدی ایجاد کنید. در این حالت شما ایده‌های اصلی مطرح‌شده، به علاوه‌ی احساسات، را بازگو می‌کنید: به نظر می‌رسد که منظور اصلی شما این است که …..

منظور از روشنگری، شفاف ساختن چیزی است که گفته شده است. همچنین با این هدف انجام می‌شود که درمانجو دیدگاه خود را مشاهده کند. همچنین می‌توانید تفسیرهای اشتباه را مجدداً بیان کنید تا درمانجو توضیح بیشتری بدهد. برای روشنگری شما باید در مورد اظهاراتی که مبهم هستند دست به پرسشگری بزنید: شما گفتید که بلافاصله واکنش نشان دادید، منظورتان چه نوع واکنشی است؟

ترغیب‌گری نیز راهی برای ابراز علاقه‌مندی است. درواقع شما تلاش می‌کنید که درمانجو را به ادامه دادن صحبت‌هایش تشویق کنید: وقتی مدیرتان به شما نزدیک شد چه واکنشی نشان دادید؟

توزان‌بخشی برای بدست آوردن اطلاعات بیشتر و کمک به درمانجو برای ارزیابی احساسات خود است. برای این کار شما باید از پرسشگری استفاده کنید: “آیا این ناراحتی را بدتر از جدی نگرفتن درک کردید؟”

تمرین برای گوش کردن فعال

شما می‌توانید از تمرینات زیر برای بهبود بخشیدن به مهارت‌های گوش دادن فعال خود استفاده کنید:

برای دانشجویان رواندرمانی و مشاوره، تمرین گوش دادن فعال با یکدیگر بسیار کمک‌کننده است. یک نفر می‌تواند داستانی از زندگی خود را بیان کند و شونده می‌تواند با استفاده از تکنیک‌های زیر مهارت‌های خود را تمرین کند:

• نشان دادن گوش کردن با استفاده از زبان بدن و پاسخ‌های غیرکلامی
• بازتاب دادن محتوای آنچه گفته شده
• بازتاب دادن احساسات
• مهم است که بعد از این اقدامات، از یار تمرینی خود بخواهید که به شما بازخورد دهد.

گوش دادن دقیق

یک فرایند پنچ‌گامی برای تمرین کردن گوش دادن فعال وجود دارد. این فرایند یک ابزار عالی برای کار کردن با زوج‌ها یا هر کسی است که مهارت‌های گوش دادن خود را تقویت کند:

• با کفش گوینده راه برو
• تفسیرهای خود را واقعیت‌آزمایی کنید
• توجه کامل داشته باشید
• آنچه را شنیده‌اید شفاف‌سازی کنید
• آنچه را می‌گویید شفاف‌سازی کنید

500 سال پیش

این تمرین خلاقانه به شنونده و گوینده کمک می‌کند تا با تصور کردن خود در جای دیگری، همدلی خود را توسعه دهند.

از شنونده خواسته می‌شود که وانمود کند که آنها از گذشته، یعنی 500 سال پیش آمده‌اند. گوینده سعی می‌کند چیزی را برای آنها توضیح دهد و باید از زبانی استفاده کند که آنها بتوانند بفهمند.

استفاده از پاداش‌های کوچک

برای ایجاد اتحاد درمانی، تعامل غیرکلامی از نقش حیاتی برخوردار هستند. برای این منظور استفاده از پاداش‌های کوچک نقش مهمی دارد. ریچارد نلسون-جونز پاداش‌های کوچک را به عنوان اظهارات کلامی و غیرکلامی مختصری که نشان‌دهنده علاقه درمانگر است توصیف کرده است که هدف آن‌ها ترغیب درمانجویان به ادامه صحبت کردن است:

• اوهوم
• لطفا ادامه بدهید
• حتما
• بیشتر بگو
• ادامه بده
• اوه؟
• دارم گوش میدم
• بله
• درسته
• خب…
• واقعا
• تکرار اخرین کلمه:

درمانجو: من غمگینم.

درمانگر: غمگین؟

موانع احتمالی گوش دادن فعال و نکاتی برای غلبه بر آنها

یک مانع اصلی برای گوش دادن فعال، قضاوت کردن است. هنگام تمرین گوش دادن فعال، تمرین‌کنندگان باید حواسشان به قضاوت‌هایی که ممکن است در حین صحبت کردن مطرح شود، نظارت کنند.

اگر به این قضاوت‌ها توجه نشود، ممکن است باعث انتقاد، برچسب زدن، تشخیص یا حتی تمجید به گونه‌ای شوند که گوینده را هدایت کند (رابرتسون، 2005). هدف از گوش دادن فعال ایجاد محیطی امن برای فرد برای صحبت آزادانه است. هر یک از این پاسخ‌ها ممکن است به حالت تدافعی، بی‌اعتمادی یا خاموشی منجر شود.

مانع دیگر پیشنهاد راه حل است (رابرتسون، 2005). اگرچه ممکن است به نظر خوب برسد، اما تمایل به پیشنهاد راه حل اغلب ناشی از ناراحتی درباره چیزی است که گوینده می‌گوید.

سومین مانع اجتناب از چیزی است که فرد به اشتراک می‌گذارد. این ممکن است به صورت منحرف کردن مکالمه، بحث منطقی یا حتی اطمینان‌بخشی ظاهر شود.

گوش دادن فعال مهارتی است که هر کسی می‌تواند آن را بیاموزد. این یک ابزار حیاتی برای درمانگران و مشاوران است تا بتوانند به طور همدلانه با درمانجویان خود ارتباط برقرار کنند. اما برای ارتباط بهتر با خانواده، دوستان و همکاران نیز مفید است.

تمرین گوش دادن فعال می‌تواند ارتباطات را در روابط شما عمیق‌تر کند و به ایجاد پیوندهای قوی‌تر و پایدارتر کمک کند.